Մեր մայրաքաղաքի հազարամյա պատմության լուռ վկաներից մեկը

Դպրոցական տարիներին պատմությանս ուսուցչուհին ամեն անգամ Այրարատի (Վանի) թագավորության մասին խոսելիս նշում էր, որ պատմաբանները նրա հայկական ծագում ունենալու հարցի վերաբերյալ տարակարծիք են: Բայց չէ՞ որ նրա փոքրիկ վկաներից մեկը գտնվում է հենց Երևանի սրտում և կանգուն է առայսօր: Հազարամյակների պատմություն ունեցող փոքրիկ այդ կառույցը բրոնզեդարյան դամբարան է` թվագրված Ք. ա. 8-րդ դարով, որի իրերի հարուստ հավաքածուն Էրեբունուց և Արգիշտիխինիլիից հայտնի վաղ թվագրվող նյութերի հետ կազմում է Վանի թագավորության Ք. ա. VIII դարի նյութական և հոգևոր մշակույթի մասին պատկերացում տվող արժեքների մի փոքրիկ խումբ:
Այն գտնվում է Արշակունյաց պողոտայի մոտ, «Երևան մոլ» առևտրի կենտրոնի ձախ պատի հարևանությամբ: Նրա գոյության մասին առաջին անգամ իմացել են 1984-ին «Ավտոագրեգատ» գործարանի տարածքում (ներկայիս «Երևան մոլ» առևտրի կենտրոնի տարածքում) շինարարական աշխատանքների ժամանակ, որն այնուհետև պեղել է ԳԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի հնագիտական ջոկատը: Պարզվել է, որ դամբարանը բիայնական է և կառուցվել է մի հին ու մեծ դամբարանադաշտում: Այստեղ, բացի այդ դամբարանից, բացվել է նաև մեկ վաղ բրոնզեդարյան քարարկղային թաղում, որից մի փոքր հեռու պեղվել է միջին բրոնզեդարյան մեկ այլ դամբարան: Բացի այս, վերոհիշյալ դամբարաններին հարող տարածքում գտնվել է Ք. ա. I հազարամյակի սկզբներով թվագրվող խեցեղեն:
Այսպիսով` պեղված բիայնական դամբարանը 3,46 մ երկարությամբ, 1,97 մ լայնությամբ և 2,15 մ բարձրությամբ (ներքին չափերով) ուղղանկյունաձև կառույց է` հյուսիս-հարավ կողմնորոշմամբ: Դամբանախցի հատակը շարված է լավ տաշված սև, կարմիր, մուգ շագանակագույն տուֆե սալերով, որոնց տակ հարմարեցված են երեք գաղտնարանները: Հինգ շարք բարձրությամբ պատերը կառուցված են տուֆե սրբատաշ քարերով: Դամբանախցի հինգ որմնախորշերից երեքը կառուցված են արևմտյան պատի մեջ` հատակից բարձր 0,44 մ (0,50 մ X 0,50 մ չափսերով): Նույնանման որմնախորշ կառուցված է հարավային պատի մեջ: Արևելյան որմնախորշն ավելի մեծ է (հատակից բարձր է 0,44 մ): Որմնախորշի վերին մասը կազմված է տուֆե մեկ հեծանից, որն իր վրա է կրում դամբանախցի ծածկի սալերի ծանրության մի մասը: Որմնախորշի երկարությունը 2,06 մ է, բարձրությունը՝ 1,22 մ, խորությունը՝ 1,01 մ: Դամբարանի պատերի շարվածքի վերջին՝ հինգերորդ շարքը մի փոքր (0,13-0,18 մ) առաջ է եկած՝ խցի գրեթե ամբողջ պարագիծն ընդգրկող քիվի ձևով, որի վրա (դամբարանի հյուսիսային կողմում) նստած են մեծ տուֆե ծածկի հինգ հեծաններ (բարձր.՝ 0,37-0,64 մ, լայն.՝ 0,45 մ)` գցված դամբարանի լայնքով՝ արևմուտքից արևելք: Արևելյան որմնախորշն ունի առանձին ծածկ՝ կազմված երկու այլ, միանման քարե հեծաններից` գցված դամբարանի երկայնքով՝ հյուսիսից հարավ: Դամբանախցի մուտքը (բարձր.՝ 1,29 մ, լայն.՝ 0,75 մ, խոր.՝ 0,54 մ), որը գտնվում է կառույցի հյուսիսային կողմում, դրսից ամուր փակված է մեծ տուֆե սալաքարով: Դեպի մուտք տանող միջանցքի (դրոմոսի) չափերը և հորինվածքը հնարավոր չի եղել որոշել, քանի որ այն ընկած է եղել այն ժամանակ գործող գործարանի արտադրամասի շենքի սյան տակ:
Դամբարանն աչքի է ընկել իր հարուստ նյութով: Արևմտյան պատի երեք որմնախորշերում դրված են եղել մեկական աճյունասափոր՝ լցված մարդու, կենդանիների և թռչունների մանրացված ոսկորներով, արևելյան մեծ որմնախորշում՝ ցլի գլխի արձանիկներով զարդարված մի մեծ կավանոթ, ինչպես նաև մի թաս, որի հատակի վրա պահպանված է եղել նապաստակի պատկերով կնքադրոշմ: Դամբարանի մյուս խեցեղեն նյութն առյուծի գլխի ձևով հարդարված ծորակով սափորն է: Հայտնաբերված աճյունասափորներից երեքի ուսերին գայլիկոնված են եռանկյունաձև դասավորված երեքական, իսկ մյուս երկուսի վրա՝ երկուական անցքեր, ինչը, Բ. Կուֆտինի կարծիքով, բացատրվում է հոգու անմահության մասին եղած պատկերացման գաղափարով, որը վերջնականապես չի լքում հանգուցյալի աճյունն անգամ նրա այրումից հետո: Երեք գաղտնարաններից առաջինը հայտնաբերվել է դամբանախցի արևմտյան պատի մոտ գտնվող հատակի սալաքարերի տակ: Այստեղ պահված են եղել բրոնզե կապարճի բեկորներ, թաս, ագաթե հուլունքներ, գրիֆոնի և կիսալուսնի պատկերներով հարդարված մի կնիք: Երկրորդ գաղտնարանը հայտնաբերվել է դամբարանի արևելյան պատի հատակի սալերի տակ: Այստեղից գտնվել են միայն մի քանի օձագլուխ ապարանջաններ: Երրորդը կառուցված է եղել արևելյան մեծ որմնախորշի հատակի տակ, որտեղ թաքցված են եղել երեք տարբեր գոտիների ու ձիասարքի մասեր, օձագլուխ ապարանջաններ, երկաթե սուր, դանակ, դաշույններ, բրոնզե գամեր, մեկ դույլ և այլ իրեր: Դամբարանում հայտնաբերված իրերի թվում մեծ խումբ են կազմում զենքերը, որոնց մեջ առանձնանում է 0,90 մ երկարություն ունեցող երկաթե սուրը: Գտնվել են նաև երեք, այսպես կոչված, առաջավորասիական տիպի դաշույններ: Դամբարանի գաղտնարաններում հայտնաբերված իրերի թվում մեծ խումբ են կազմում նաև ձիասարքի մասերը՝ սանձեր, ճակատակալ, զանգակներ, վահանակներ, ճարմանդներ: Ձիու ճակատակալը սեղանաձև բրոնզե թիթեղ է՝ հարդարված երկու հորիզոնական և մեկ ուղղահայաց ուռուցիկ գծերով: Ճակատակալի վրա արված են երկու անցքեր՝ այն ձիու հանդերձանքի մյուս մասերին ամրացնելու համար: Մեզ Վանի թագավորության տարածքից այժմ հայտնի են բազմաթիվ ճակատակալներ, որոնք ճոխ նախշազարդված են, իսկ մի քանիսն ունեն առասպելական թեմաներով պատկերներ և ուսումնասիրողների կողմից հաճախ դիտվում են որպես Բիայնիլիի կիրառական արվեստի փայլուն նմուշներ: Երևանի դամբարանում գտնված բրոնզե իրերի մյուս խումբը կազմում են դույլը, թասը և գավաթի կանթերը: ՈՒշագրավ են Շվեյցարիայի և Լեզ Արքս թանգարաններում պահվող այն դույլերը, որոնցից մեկի վրա փորագրված արձանագրությունում հիշատակված են Վանի թագավորությունում Ք. ա. IX դարի վերջին քառորդում գահակալած Իշպուինի արքայի և Նրա թոռան՝ Ինուշպուայի, իսկ մյուսի վրա՝ միայն Իշպուինիի անունները: Հիշատակված առաջին արձանագրությունն աքքադերեն է: Դամբարանում գտնված իրերի թվում մեծ խումբ են կազմում նաև բրոնզից և կիսաթանկարժեք քարերից պատրաստված զարդերը. առանձնապես ուշագրավ է խոյի չորս գլուխների քանդակներով զարդարված բրոնզե շքասեղը: Հատուկ ուշադրության են արժանի դամբարանում գտնված երեք գոտիները, որոնցից առաջինը մասնատված է եղել բազմաթիվ բեկորների. գոտին լայն է (19 սմ) և ունեցել է մոտ 120 սմ երկարություն: Գոտու արտաքին մակերեսն ամբողջությամբ դրվագված է ինչպես առանձին կանգնած ոազմակառքերի, հեծյալների, ցուլերի, ձիերի և առյուծների պատկերներով, այնպես էլ որսի տեսարաններով. ներկայացված են ռազմակառքի վրա հարձակվող առյուծների և դրանց հետապնդող հեծյալների կերպարներ: Մյուս գոտին նույնպես դամբարան է դրվել մասնատված վիճակում: Գոտու վրա պատկերված են առասպելական տարբեր կենդանիներ, սրընթաց վարգող թևավոր ցուլեր, առյուծի թաթերով թևավոր ձիեր, թռչունի կտուցով կամ ձկան պոչով ու կանացի դեմքով թևավոր առյուծներ, ձկնապոչ և առյուծի թաթերով թռչուններ: Այստեղ ևս ներկայացված են որսի տեսարաններ. պատկերված են առյուծների ու ցլերի հետ մարտնչող որսորդներ (հեծյալներ կամ ռազմակառքերում կանգնած մարտիկներ), ինչպես նաև ձիու և ցլի, ցլի և առյուծի, ձիու և առյուծի միջև մենամարտի տեսարաններ: Երրորդ գոտին հարդարված է միայն երկրաչափական զարդանախշով: Պահպանվել է հինգ ոչ մեծ բեկորների ձևով, որոնց ընդհանուր երկարությունը 26 սմ է: Գոտու լայնքը 9,5 սմ է:
Դամբարանում գտնված մյուս ուշագրավ իրը գիշերաքարից պատրաստված կշռաքարաձև կնիքն է, որի աշխատող՝ ստորին հարթության վրա պատկերված է մի թռչուն, կտուցի մոտ՝ օձ: Ըստ երևույթին, թռչունի և օձի նման մենամարտերի տեսարանները վերարտադրում են ուրարտական առասպելաբանությունից նկարչին հայտնի՝ տիեզերական, բարի և չար ուժերի հավերժական պայքարի գաղափարը: Այսօրվա դրությամբ հայտնի են բիայնական բազմաթիվ կնիքներ, որոնք պահվում են աշխարհի տարբեր թանգարաններում: Բիայնական կնիքներն իրենց ձևով բաժանվում են չորս տեսակների՝ գլանաձև, կշռաքարաձև, զանգակաձև և կենդանակերպ արձանիկների ձև ունեցող: Դամբարանում գտնված իրերի ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս դրանք թվագրելու Ք. ա. VIII դարով: Թվագրության համար կռվան են ոչ թե մետաղե առարկաները, որոնց նմանակները հայտնի են նաև ավելի ուշ թվագրվող հուշարձաններից, այլ խեցեղենը:
Այսօր դժվար է ասել, թե որ քաղաքի բնակիչներն են թաղված եղել այս դամբարանում: Բանն այն է, որ դամբարանը գտնվում է Էրեբունուց բավականին հեռու: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ Էրեբունի քաղաքի դամբարանադաշտը գտնվել է այժմյան Նոր Արեշ թաղամասի տարածքում: Երևանում գտնվող մեզ հայտնի բիայնական մյուս քաղաքը՝ Թեյշեբաինին, Ք. ա. VIII դարում դեռևս հիմնադրված չի եղել: Հետևաբար, կարելի է ենթադրել մի երրորդ քաղաքի գոյությունը Երևանի տարածքում, հատկապես որ բիայնական ոչ մեծ հուշարձաններ են հայտնի նաև Երևանի Չարբախ, Նորագավիթ թաղամասերից և Թումանյան փողոցից:
Ի դեպ, դամբարանների առկայությունն ինքնին վկայում է, որ տվյալ հասարակության մեջ արդեն եղել են պատկերացումներ հոգու և հանդերձյալ աշխարհի մասին: Երևանի դամբարանն իր ձևով և հորինվածքով համեմատաբար քիչ նմանակներ ունի: Բայց այստեղ դիտվող թաղման ծեսերը հայտնի են նաև մի շարք այլ բիայնական հուշարձաններից: Վանի թագավորության տարածքում տարածված է եղել թաղման երեք հիմնական ծես` դիաթաղում, դիակիզում, դիամասնատում` իրենց բազմաթիվ տարբերակներով: Երևանի դամբարանում թաղումները կատարվել են դիակիզման և դիամասնատման ծեսերով: Այդ են վկայում Երևանյան դամբարանի սափորներից մեկում հայտնաբերված հանգուցյալի աճյունը, իսկ մյուսում` մարդկային մանրատված ոսկորները: Ի դեպ, դիակիզման ծեսը, Հայկական լեռնաշխարհում հայտնի լինելով միջին բրոնզի դարից, հարատևել է մինչև քրիստոնեության մուտքը Հայաստան:
Վանի թագավորությունում ընդունված այս ժայռափոր դամբարանները սովորաբար կազմված են եղել մի քանի սրահներից, որոնցում դրվել են արքաների ու ազնվականության աճյունները` իրենց ունեցվածքով հանդերձ: Ինչպես վկայում են Վանա ծովակի շրջակայքից հայտնի հայկական ավանդությունները, որոնք ծագումնային կապ ունեն բիայնական ավանդությունների հետ, կյանքը հանդերձյալ աշխարհում նման է երկրայինին` հոգին այնտեղ կարիք ունի կերակրի, հագուստի, զենքերի, գործիքների, փոխադրամիջոցների:
Դամբարանները ժայռերում կառուցելու սովորույթը հավանաբար պայմանավորված է եղել այն պատկերացման հետ, որ երկրից դեպի հանդերձյալ աշխարհ տանող ճանապարհն անցնում է ժայռերի մեջ եղած բնական կամ արհեստական անձավների, ճեղքվածքների և, հնարավոր է նաև, «դարպասների» միջով: Այդ են վկայում թաղումների այն ձևերը, որոնք կատարված են ժայռերի ճեղքվածքներում և կամ արհեստական անձավներում: Այս առումով առանձնապես ուշագրավ է, որ եթե նույնիսկ թաղումը կատարվել է գետնի մեջ կառուցված դամբարանախցում, ապա վերջինս հաճախ պատվել է քարե «զրահով»:
Վանի թագավորությունում պատկերացում է եղել նաև այն մասին, թե աստվածները հաղորդակցվել են երկրային աշխարհի հետ` ելնելով ժայռերի միջից: Կարծիք կա, որ նման պատկերացման հետ է կապված այս կամ այն աստծուն (հիմնականում՝ Խալդիին) «դարպասներ» (ժայռի մեջ փորված արհեստական խորշեր) ձոնելու սովորույթը, որը տարածված էր Բիայնիլիում: Այդ հավատալիքը պահպանվում էր Հայաստանում մինչև վերջին ժամանակներս՝ կապված Մհերի «դռան» (բիայնական Խալդիի «դարպասների») պաշտամունքի հետ, «դուռ», որով Վանի ժայռի մեջ է մտել ու աշխարհից առանձնացել Փոքր Մհերը:
Այսօր Երևանյան դամբարանից պեղված իրերի մի մասը ցուցադրվում է «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանում:

Լյուսյա ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Օտարները Հայոց կղզի կկոչեն. հոն ամեն ինչ հայկական է և հայ անունին համար․ Բարի եկար, Հայրենակից
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Ժամանակակիցները նրան կոչում էին ռուս Լեոնարդո դա Վինչի, մեր ժամանակների Պասկալ, դարի համր բարձրաքանդակ, սարսափելի ժամանակաշրջանի հանճար, նոր Լոմոնոսով․․․
• Զարեհ Մութաֆյանի տեսած Հայաստանը
• Ժամանակին նրա մասին ողջ Փարիզն էր խոսում. Սերովբե-Լևոն Քյուրքչյան
• Մեր կյանքն անցնում է սպասումով
• Միմար Սինան․ Էվկլիդեսի և Միքելանջելոյի հայ համարժեքը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
• Մեր պատմության մետաղյա ասպետները
• Գեթսեմանի մատուռի հետքերով

Մեկնաբանություններ