Նվիրյալները

Մտմտում էի «Նվիրյալները» շարքի հերթական պատումիս ասելիքը:

Որտեղից որտեղ հանկարծ հիշեցի տպավորիչ մի լուսանկար, որ տարիներ առաջ տեսել էի Փիրուզայի ֆեյսբուքյան էջում ու «թաքցրել» համակարգչիս լուսանկարների ալբոմում։

Օրերս, զրույցի ընթացքում պարզեցի, որ իմ հերթական պատումն ուղեկցող լուսանկարն ունի նախապատմություն. այն հավերժացած հուշ-դրվագ է դասախոսիս ու Փիրուզայի հարցազրույցից` տպագրված 1957-ից մինչև 1999-ը հրատարակված մեր սիրելի մայրաքաղաքային թերթում:

Լուսանկարիչն է հանրապետության առաջատար ու ճանաչված ֆոտոժուռնալիստներց մեկը` ՀԱԿԲԵՐԸ (Հակոբ ԲԵՐԲԵՐՅԱՆ):

Նրանց երկուսի` Փիրուզայի և Հակոբի սերտ համագործակցությունը «Երեկոյան Երևանում», ընթերցողներին բազում հետաքրքիր պահեր է պարգևել:

Հնարավորություն ընձեռել թերթի էջերից հարաբերվելու մեր մշակույթը, գիտությունն ու սպորտը ներկայացնող մեծերի հետ:

Այդ հարցազրույցներն ու մյուս հրապարակումներն առավել կարևորվում են այսօր, երբ վաղու՜ց մեզ հետ չեն նրանցից շատերը, որ իսկական ազգային արժեքներ էին:

Ու թերթի «Հանդիպասրահ»-ում հաճախ այնքան են անկեղծացել, որ ժամանակներին են հանձնել հետաքրքիր մանրամասներ ապրած տարիներից ու անձնական կյանքից:

Երբեմն էլ զարմանալի կանխազգացությամբ իրենց անցյալից ասես տեսել են մեր այսօրն ու գնահատական տվել:

Այդ մեծերից մեկն էլ ակադեմիկոս Հրանտ Թամրազյանն է:

Փիրուզան անսաց խնդրանքիս ու Ազգային գրադարանի այնքան կարևոր աշխատանքի շնորհիվ կարողացավ «թերթել» «Երեկոյան Երևանի» թվայնացված էջերն ու ինձ տրամադրել շուրջ երեք տասնամյակ առաջ հրապարակված հարցազրույցը:

Ինձ թվաց` ընկեր Թամրազյանի խոհերն ու մտահոգությունները մարգարեական խորքեր ունեն թաքցրած, որ արդիական են նաև այսօր։

Ստորև ներկայացնում եմ այդ հարցազրույցը երջանկահիշատակ Հրանտ Թամրազյանի հետ:

Հուսով եմ` խորհելու առիթ կլինի։

Չէ՞ որ բոլորս այս օրերին մտահոգ ենք մեր երկրի ճակատագրով։

Իսկ ընկեր Թամրազյանը Փիրուզայի համարձակ հարցերին տվել է ոչ պակաս համարձակ պատասխաններ։

Նաև հավելեմ` Փիրուզա Մելիքսեթյանը գլխավոր խմբագիրն էր 2020-ի դեկտենբերի 27-ին` «թավիշների» գործուն միջամտությամբ փակված, միայն ազգային ու հոգևոր արժեքներ դավանող, հասարակական, քաղաքական «Իրատես» թերթի: Նրա և փոխխմբագիր Լիլի Մարտոյանի զարմանալի էնտուզիազմի շնորհիվ այսօր կա ու ընթերցողին իր խոսքն է ասում irates.am կայքը:

Կրկնում եմ` զուտ էնտուզիազմ:

Ուրիշ ոչի՛նչ:

Եվ վերջում ուզում եմ խոսքս ուղղել Փիրուզային ու Լիլիին.

սիրելիներս, յուրաքանչյուր գիշեր ունի իր լուսաբացը, ինչպես և

ամեն մի ձմեռ ունի իր գարունը:

Զինվեք համբերությամբ:

Լինելու է ձեր և՛ լուսաբացը, և՛ գարունը:

Ու դեռ հնարավորություն կունենաք հրատարակելու ձեր «Իրատեսը»:

Հավատում եմ:

ԿԱՐԻՆԵ ՄԵԼԻՔՍԵԹՅԱՆ

Հ.Գ.

Առաջարկվող հարցազրույցը` ՀԳՄ անդամ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հրանտ Թամրազյանի հետ, տեղի է ունեցել մեր դասախոսի ծննդյան 70-ամյակը լրանալուց (1996 թ. սեպտեմբերի 6) մեկ կամ երկու օր անց:

****

«Առաջընթացի դեմ չի՛ կարելի կրակել, չի՛ կարելի»

- 70 տարի...

Տղամարդու համար, հավանաբար, այնքան էլ շատ չէ:

- Հոգևոր կյանքի առումով, իհարկե, քիչ է: Մարդն իր երազներով, հոգևոր որոնումներով այդ տարիքում էլ միանգամայն կենսունակ է, առույգ: Սակա՞յն, ֆիզիկական մարմնի համար... Ի՞նչ ասեմ, ծանրակշիռ տարիք է:

- Իսկ բնությանը ձուլված անձանց համար կա՞ ֆիզիկական մարմնի խնդիրը:

- Երևի ո՛չ: Հայրս, օրինակ, 85 տարեկան էր: Միասին սար էինք գնում (ես 20-22-ամյա ջահել): Անվերջ խնդրում էի, թե քիչ դանդաղ գնա, հետևիցդ չեմ հասնում: Ապրեց 91 տարի:

- Թերևս, գյուղի մարդուն չի «մաշում» նստակյաց աշխատանքը, ֆիզիկական մարմինն էլ, որ անընդհատ շարժման մեջ է, նստելու ցանկություն չունի:

-Հա՛, երբ շատ ես նստում, դժվար է: Մտածու՜մ ես, մտածու՜մ, թախծում:

- Եթե կա թախիծը, ուրեմն՝ անցյալի հետ է միտքը, հուշերի հետ: Անցյալը (լավ, թե վատ), հավանաբար, բոլոր տարիքներում էլ թախիծով, կարոտով է հիշվում:

- Այդպես է: Իմ անցյալը, օրինակ, անպաճույճ էր, պարզ, բայց շատ գեղեցիկ, ձուլված մեր քարքարոտ կածաններին, լեռներին, կտոր-կտոր արտերին: Անջնջելի տպավորություններ ունեմ հեռավոր այն տարիներից, անգամ կոլխոզի կյանքից:

-Ասել է՝ կոմունիստական անցյալից:

-Համայնքն ուներ իր դրական կողմերը:

-Օրինա՞կ:

-Հիշում եմ` մենք մենատնտես էինք: Կոլխոզն ուր գնում էր, մենք էլ՝ հետևից: Վրան էինք խփում նրանից քիչ հեռու:

Ո՞նց չհիշեմ գիշերային խարույկները, ջահել հովիվների ու նոր կոմսոմոլների մինչև լույս ձգվող երգն ու պարը:

Ի՜նչ ուրախություն էր: Իսկ մենք խեղճ, մի ճրագի շուրջ հավաքված:

Սկզբում ամեն ինչ լավ էր, հետաքրքիր, կար եղբայրական մտահոգություն, կար դիմացինին օգնելու ձգտում: Այո՛, այդ ամենը կար, և ժխտելն անհեթեթություն է:

Հիշարժան էլի ուրիշ երևույթներ` շարժումը հանուն գրագիտության, հանուն առաջընթացի, գիտության և դպրոցի: Բայց իմ մանկության վրա շատ շուտ իջավ մռայլը. Բակունց, Չարենց, Խանջյան, թշնամի, դավաճան, աքսոր, գնդակահարություն, միտինգները` «թո՛ղ կորչի՜ էսինչը», «աքսորե՜լ էնինչին»:

Երեխայական բնազդով, սակայն, ընկալեցի ինչ-ինչ բաներ: Օրինակ, ձևացրի, թե վառում եմ Չարենցի որոշ գրքերը, մի երկուսն էլ քիչ-քիչ այրեցի, բա՞յց թաքցրի, հետո բոլորից գաղտնի հասցրի Երևան:

Ծանր օրեր եմ տեսել: Իհարկե, շատ բան կարելի է ընկալել, ներել, բայց աններելի է մարդասպանությունը, գրողի սպանությունը, գիտնականի սպանությունը:

Զարմանում եմ, որ այսօրվա որոշ ընդդիմադիրներ, հենվելով նախկինում եղած որոշ դրական դրսևորումների վրա, մոռանում են հասարակ մի բան` դարի մեծագույն ցավն է մարդու սպանությունը, կյանքի սպանությունը:

Նոր օրերի կոմունիստները պարտավոր են դասեր առնել: Բայց, արի ու տես, նրանցից ոմանք դեռ աղմկում են միտինգներում:

- Անվերապահ գովերգում են անցյալը, մոռանալով, սակայն, որ այն հագեցած էր նաև քաղաքական ահաբեկչությամբ, դավաճանությամբ, մանր ու մեծ հուդաներով, զրպարտություններով:

- Հենց այդ ֆոնի վրա այսօր ցայտուն է մեր գերագույն նվաճումը՝ ազատությունը: Չկա՛ մարդասպանություն, չկա՛ կյանքի սպանություն, կա ազատ կամք, ազատ երկիր: Դրանք լույսի պես պարզ են:

- Այդ ազատությունը, սակայն, որպես բռնացում են փորձում ներկայացնել կոմունիզմի որոշ գաղափարակիրներ:

- Կոմունիզմի գաղափարն էլ, ի դեպ, նորություն չէ, այն հեռավոր ակունքներ ունի: Քրիստոնեական ուսմունքի մեջ անգամ կան կոմունիստական գաղափարախոսության տարրեր: Առհասարակ սոցիալիստական գաղափարներն ու երազանքներն ունեն դրական կողմեր, խոսքս վերաբերում է այդ

ամենի կիրառմանը, գործին, փորձին: Այսօրվա կոմունիստները, օրինակ, ինչպե՞ս են մոռանում այն, երբ մեկը կարող էր դառնալ վիթխարի ուժ և բուռը հավաքել ողջ երկիրը, գլխատել նույնիսկ ամբողջ կուսակցությանը կամ համագումարը: Լավ է, որ այդ անցյալն անդառնալի պատմություն դարձավ:

- Նման արտահայտություններից հետո որոշ կոմունիստներ, սովորության համաձայն, հաստատապես, Ձեզ դարձնելու են քննադատության թիրախ:

- Ինչու՞: Դրականը նշում եմ, բացասականն էլ նրանք մեզնից լավ գիտեն: Զարմանում եմ, նրանց շարքերում կան և այնպիսիները, որոնք տեռորի զոհեր են, բա՞յց, չգիտես ինչու, էլի գնում են դեպի անցյալը: Իրենց գործն է, թող գնան, միայն չասեն, թե հասարակության ընթացքը պետք է հետ շրջել: Այն, ինչն անցել է, անցել է: «Պատմական շրջադարձ դեպի անցյալը» հնչում է որպես ֆարս:

-Ներկայից գո՞հ եք:

-Քաղաքական առումով այո:

-Մտավորականության մեծ մասը, սակայն, գոհ լինելուն զուգահեռ, զայրանում է՝ նայելով մեր կյանքի նորօրյա գործարարներին: Իսկ Դու՞ք:

- Ես էլ դժգոհ եմ շատերից, շատ երևույթներից: Երբ փերեզակը կոչվում է բիզնեսմեն, սովորական չարչին ձեռներեց, մանր թալանչին գործարար, ինչպե՞ս չզայրանալ:

- Նրանց ժխտում եք, հասկանալի է, բայց, ըստ Ձեզ, ո՞վ է գործարարը, բիզնեսմենը:

- Հայ գործարարները, որոնք Անդրկովկասի քաղաքներում արդյունաբերություն էին ստեղծում, կառուցում, բարձրացնում: Որոնց շնորհիվ ձևավորվում էր նաև Անդրկովկասի պրոլետարիատը, մտավորականությունը և այլն: Իսկ մեր նորօրյա բիզնեսմեններից ոմանք իմ հոգում նողկանք են առաջացնում, իրենց փառասիրական կրքերին հագուրդ տալու նպատակով նրանք բարեգործի թիկնոց են փորձում կրել ու ժպտալ հեռուստաեթերից: Հետո պարզվում է, որ նրանցից ոմանք գող են, անմաքուր, մանր:

- Նմանները, ցավոք, հաճախ են փորձում համեմատվել ամերիկյան գործարարների հետ:

- Իզուր: Ամերիկյան կապիտալիստի ուսերին են հենված երկրի ողջ արդյունաբերությունը, կրթությունը, առողջապահությունը: Ամերիկյան փողատերերն իրենց տոկոսներով երկիր են պահում, պետություն պաշտպանում: Իսկ այստեղ ի՞նչ են անում փողատերերը: Ես գրականագետ եմ, չեմ կարող մոռանալ անցյալի մեր գրականությունը: Թող բիզնեսմեններն էլ լինեն, մասնավոր սեփականություն էլ լինի, բայց գրականության, արվեստի կոչումն է անվերջ կռվել նրանց ճնշող ազդեցության դեմ և պահպանել ժողովրղի հոգևոր հարստությունը, որպեսզի նժարները չխախտվեն, և հանկարծ Հայաստանը չդառնա փերեզակների երկիր:

- Մտավորականները միշտ էլ դժգոհ են:

- Բնական է. շատ դրամատիկ է մտավորականության վիճակը:

- Բայց` մի շատ կարևոր հանգամանք, Հայաստանն այսօր ողողված է մասնավոր, վճարովի բուհերով: Ովքե՞ր են ստեղծողները՝ մտավորականները: Ուրե՞մն...

- Պիտի ընդհատեմ` մասնավոր ինստիտուրների թիվը սպառնալիորեն մեծանում է, դա նույնպես փերեզակների գործն է:

- Բայց այնտեղ սերունդ է կրթվում և ուսում առնում:

- Ո՛չ, դրանց զգալի մասը գիտության հետ քիչ կապ ունի:

-Ինչու՞:

- Շատ պարզ, անհնար է ստեղծել մի ինստիտուտ ու այնտեղ դասավանդել և՛ միջազգային հարաբերություններ, և՛ ֆիզիկա, և՛ գինեկոլոգիա, և՛ հայ գրականություն, պատմություն, լեզու: Ահավոր փաստ է, ո՛չ ծիծաղելի, այլ՝ ամոթալի:

- Ձեր բառերը վերաբերում են բոլո՞ր վճարովի բուհերին:

- Գուցե և նրանց մեջ լավերը կան, չգիտեմ: Բայց օրինակները շատ-շատ բացասական են: Պետական կրթությունը, ի վերջո, հանաք բան չէ, դա իսկական կրթություն է, որի հետ առայժմ չի կարող մրցակցել վճարովին:

- Նորից անդրադառնանք մտավորականության խնդրին` եթե պետությունն ի վիճակի չէ վճարել դասախոսին, մանկավարժին, արվեստագետին, մտավորականությանն ընդհանրապես…

- Հասկանում եմ, պետությունը չի կարողանում վճարել: Շատերս ենք հասկանում այդ: Բայց մի՞թե չեն կարող պետական մարդիկ ավելի հարգանքով խոսել նրանց հետ, խրախուսել նրանց մեծ գործը: Թե չէ ստացվում է փերեզակներն անպատիժ ինչ ասես կարող են անել, անգամ խրախուսվել, իսկ խեղճուկրակ լավագույն դասախոսը, գիտության աշխատավորը և մեծ նահատակը՝ ուսուցիչը, պիտի տառապեն: Դա շատ անխիղճ, անարդար բան է: Նայում եմ մեր ակադեմիկոսներին, մեր դասախոսների լավագույն մասին, ուսուցիչներին և սիրտս ցավում է:

- Բայց արդյո՞ք նման վիճակը նաև մտավորականության անտարբերության արդյունք չէ:

- Ո՛չ: Ի՞նչ անեն, մա՞րդ սպանեն: Ի վերջո, մտավորականն ուզում է աջակցել պետությանը: Հետևաբար, պետությունն ինքը է՛լ առավել ուշադիր ու հարգանքով պիտի լինի, չէ՞, աջակցի նրան հոգևոր, բարոյական տեսակետից: Առայժմ ընդամենը հարգանք: Ի վերջո, մենք էլ ենք պետության հետ միասին մաքառում հանուն մեծ նպատակների: Թե չէ ստացվում է այնպես, որ փերեզակներն են երկիր պահում: Գուցե չափազանցնում եմ, բայց սա մոտ է իրականությանը:

- Առաջարկում եք փոխե՞լ կառավարությունը, իշխանություններին:

- Ի՞նչ եք ասում, դա ահավոր բան է: Հազիվ անկախություն ստեղծած, պետություն կառուցող ժողովրդին նման բա՞ն ասել: Ո՛չ: Երբ կա ազատություն, նորից հրացան քաշես, թե քեզ չե՞մ ուզում: Մենք առաջընթաց ունենք, հեղինակություն ենք ստեղծել միջազգային ասպարեզում: Չի՛ կարելի առաջընթացի դեմ կրակել, չի՛ կարելի: Իսկ դժվարությունները, ի վերջո, կանցնեն:

- Ձեր վերաբերմունքն ընդդիմության նկատմամբ:

- Առանձնապես չեմ ոգևորված, հստակ չեն ծրագրերը, խոստումները:

- Ի՞նչ խորհուրդ կտաք մեր ժողովրդին:

- Փոխվել է համակարգը, բնականաբար, դանդաղ ենք ոտքի կանգնում, համբերել է պետք: Երևի դեռ էլի՛ համբերենք:

- Քանի որ մեր զրույցն ընթանում է նախագահական ընտրությունների նախաշեմին, ուրեմն, եթե գաղտնիք չէ, ու՞մ եք տալու Ձեր ձայնը:

- Լևոն Տեր-Պետրոսյանին:

-Ինչու՞:

- Ես վստահում եմ նրան: Տեր- Պետրոսյանի խոսքը հավատ է ներշնչում: Ճոռոմ, վերամբարձ բաներ չի ասում, դատարկ խոստումներ չի տալիս: Ասում է այն, ինչ անելու Է:

Ի վերջո, գնահատում եմ այն մարդկանց, ովքեր խոսելուց առաջ մտածում են, խոսելու ժամանակ էլ են մտածում և խոսելուց հետո էլ են մտածում, թե ի՛նչ խոսեցին:

Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ունի այդ հատկանիշները:

Չեմ թերագնահատում մյուսներին, բայց նախընտրությունը տալիս եմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին:

Զրուցեց Փիրուզա ՄԵԼԻՔՍԵԹՅԱՆԸ

14 սեպտեմբերի, 1996 թ.

«Երեկոյան Երևան»

Լուսանկարը` ՀԱԿԲԵՐ-ի (Հակոբ ԲԵՐԲԵՐՅԱՆ)

Մեկնաբանություններ