«Մեծ ողբերգությանը հաջորդած 100 տարին հայոց վերածննդի՞ պատմություն է, հետընթացի՞, թե՞ տեղում դոփելու»

«Իրատեսի» հյուրն է թանգարանագետ, ցուցահանդեսային համադրող, Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի մշտական ցուցադրության հեղինակ և համադրող ՎԱՐԴԱՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԸ, որ բնակվում է Իտալիայում, բայց իր մասնագիտական գործունեությունն է ծավալում աշխարհի շատ երկրներում, այդ թվում՝ Հայաստանում:

«ԹԱՆԳԱՐԱՆԸ ՉԵՄ ԴԻՏՈՒՄ ՈՐՊԵՍ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՄԵՋ ԿԱՆԳՆԱԾ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆ»

-Վարդան, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի ոգեկոչման համատեքստում իրականացված կարևորագույն մի նախագիծ էր Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի բացումը: Մշտական ցուցադրությունը կայացնելուց հետո Ձեր գործն այս տարածքում համարում եք ավարտվա՞ծ:
-Ես երբեք թանգարանը չեմ դիտում որպես ժամանակի մեջ կանգնած հաստատություն: Կոմիտասի նորաստեղծ թանգարանի մշտական ցուցադրությունը գոյացել է երեք տարբեր թանգարանների տրամադրած նյութերի հաշվին: Սա ինքնըստինքյան նշանակում է, որ առաջիկա տարիների ընթացքում այդ ցուցադրությունը պիտի լինի փոփոխվող: Այս պահին ցուցադրվող նյութերը շուտով կվերադառնան մայր թանգարաններ, և դրանց տեղում կհայտնվեն նոր նմուշներ՝ պահպանելով, սակայն, ձևավորումն ու ներքին ընդհանուր բաժանումը: Մնայուն ցուցադրությունը չի կարող լինել մշտական ցուցադրություն, այն պիտի պարբերաբար նորացվի: Այս դարում թանգարաններն իրավունք չունեն մնալու նույն տեսքով, նույն ցուցադրությամբ երկար ժամանակ: Ի վերջո, պետք է կարողանալ նոր բաներ պատմել այցելուներին: Դա է թանգարանի կրթական գործառույթը: Տասնամյակներով միևնույն նյութը մատուցել չի կարելի: Սա նաև կոչ է՝ ուղղված բոլոր մյուս թանգարաններին: Ես այս պահին իմ աշխատանքը Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտում համարում եմ ավարտված, իսկ թե հետագայում ինչպիսին կլինի իմ և թանգարանի միջև կապը, ցույց կտա ժամանակը: Հիմա ես այլ ծրագրերի վրա եմ աշխատում: Մշակույթի նախարարությունից ունեմ առաջարկ ժամանակավոր ցուցահանդես անելու, որը կլինի անդրադարձ հայերի վերջին հարյուր տարվա պատմությանը: Սա դեռևս խմորման փուլում գտնվող նախագիծ է, որի նպատակն է Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ ցուցադրել ոչ թե այն, ինչ տեղի է ունեցել 100 տարի առաջ, այլ այն, ինչ տեղի է ունեցել այդ ողբերգությանը հաջորդած 100 տարում: Սա շատ պատասխանատու աշխատանք է ինձ համար, որովհետև դեռևս համապարփակ կերպով ուսումնասիրված չէ վերջին 100 տարին: Ես կանգնած եմ բավական բարդ փորձառության առաջ ու ջանում եմ նախ և առաջ հասկանալ, թե ինչ է նշանակում հայերի վերջին 100 տարվա պատմությունը: Սա հայոց վերածննդի՞ պատմություն է, հետընթացի՞, թե՞ տեղում դոփելու: Այս ժամանակահատվածում հայերը կարողացե՞լ են ինտեգրվել աշխարհի մարտահրավերների համատեքստում, թե՞ ոչ, հնարավո՞ր է խոսել հայության մասին՝ որպես միատարր զանգվածի, թե՞ Հայաստանը առանձին երևույթ է, սփյուռքը՝ առանձին: Այս բոլոր հարցերը դեռևս ուսումնասիրության փուլում են, ես ներգրավում եմ այդ աշխատանքներում տարբեր մասնագետների, ովքեր իրենց աշխատություններում որևէ կերպ անդրադարձել են մեր վերջին 100 տարվա պատմությանը: Դեռ ամեն բան անորոշ է: Ցուցահանդեսը նախատեսված է անել աշնանը: Մինչ այդ կհստակվի շատ բան:

«ԻՆՁ ՀԱՄԱՐ ԴԺՎԱՐ Է ԸՆԿԱԼԵԼ ՄՇԱԿՈՒՅԹ ՈՒՂՂՈՐԴԵԼՈՒ ԵՐԵՎՈՒՅԹԸ»

-Հայաստանյան կարևոր մշակութային իրադարձությունների կիզակետում եք, չկա՞ նպատակ մշտապես տեղափոխվելու Հայաստան ու դառնալու հայաստանյան մշակույթի դաշտը ուղղորդողներից մեկը:
-Ես ծնունդով երևանցի եմ, ներգրավված եմ Երևանի մշակութային առօրյայի մեջ, բայց այսօրվա աշխարհը չեմ ընկալում այնպես, որ կարելի է մշտապես գտնվել միևնույն տեղում: Ես ընդհանուր հաշվով լինում եմ Երևանում տարվա երեք-չորս ամիսը, դա նշանակում է, որ նաև Երևանում եմ: Ինչ վերաբերում է մշակույթը ուղղորդելուն, ես դա հնարավոր չեմ տեսնում երբևիցե: Ինձ համար դժվար է ընկալել մշակույթ ուղղորդելու երևույթը:
-Այսինքն՝ մշակույթն ինքնագնա՞ց է, ինքնահոսի՞ է մատնված:
-Մշակույթը վերևից և ներքևից գոյացող ալիքների արդյունք է: Ես կարող եմ լինել դերակատար կամ դիտորդ այդ պրոցեսում: Ես փորձում եմ լինել թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը: Որովհետև երևանյան այս պահի մշակութային երևույթներն ինձ համար խորապես հետաքրքիր են: Մանավանդ՝ թանգարանային ոլորտում:
-Քանի որ Դուք Երևանում եք ու երևանցի եք, ուրեմն տեղյակ եք ոչ միայն մշակույթին, այլև երևանյան, հայաստանյան ոչ մշակութային իրողություններին՝ սոցիալական, քաղաքական, աշխարհաքաղաքական: Այս ամենը նպաստո՞ւմ է երևանյան մշակույթի ընթացքին, թե՞ խանգարում:
-Բնականաբար, նպաստում է` թե՛ օգնելով, թե՛ խանգարելով:
-Պարադոքս ստացվեց:
-Ստացվեց պարադոքս, բայց դա այդպես է: Մշակույթը միշտ քաղաքական և սոցիալական իրավիճակի հայելին է, արտացոլանքը, հետևանքը: Երբեմն նաև՝ այդ իրավիճակի ծնողը, ստեղծողը:
-Մշակույթը կարո՞ղ է քաղաքականություն պայմանավորել:
-Կարող է: Մտայնություն ստեղծելով:

«ՍԻՐՈՒՄ ԵՄ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՄՏՆԵԼ ԵՎ ԿՈՐՉԵԼ»

-Կոմիտասի թանգարան-ինստիտուտի իտալացի ձևավորող նկարիչ Ալբերտո Տորսելլոյի, նրա թիմի ու ԻԿՕՄ-ի Հայաստանի ազգային կոմիտեի նախագահ Մարինե Հարոյանի, նրա թիմի հետ համատեղ աշխատանքում ի՞նչն եք առավել կարևորում, երբ հետադարձ հայացք եք նետում արված աշխատանքին:
-Ես երբեք այդ աշխատանքը չեմ համարել հայ-իտալական համատեղ ձեռնարկ: Մասնագետների ազգային ծագումն ինձ համար երկրորդական է: Պարզապես Ալբերտո Տորսելլոյի հետ աշխատում եմ արդեն բազմաթիվ տարիներ, և Հայաստանում համատեղ ծրագրեր արդեն ունեցել էինք նախկինում: Հետևաբար, Ալբերտոն ծանոթ էր միջավայրին, մշակույթին, կարող էր առավել խորությամբ ընկալել Կոմիտասին: Ինձ համար այս ծրագրում առաջնային է եղել Կոմիտասը, Կոմիտասին հասկանալը: Ալբերտոն իր խմբում ներգրավել էր ոչ միայն իտալացի, այլև ֆրանսիացի, շվեյցարացի մասնագետների: Ես ներգրավել էի ԻԿՕՄ-ի ներկայացուցիչներին, որոնց հետ սա իմ համագործակցության առաջին փորձն էր: ՈՒ շատ հաջողված փորձ. ավելի գոհ լինել որևէ համագործակցությունից պարզապես հնարավոր չէ: Մենք երեքով ենք ստեղծել այս թանգարանը՝ Ալբերտոն, Մարինեն ու ես:
-Կոմիտասը հայ ազգի այն երախտավորներից է, որի անձը պարուրված է յուրատեսակ հոգևոր-միստիկ շղարշով: Այս զգացողությունը թևածում է ամբողջ թանգարանում, բայց անձամբ ինձ համար այն առավել ուժգնանում է այն հատվածում, որում կողք կողքի ցուցադրված են Կոմիտասի գորգը, Քյոթահիայի խեցեգործների պատրաստած սափորը, Փանոս Թերլեմեզյանի «Կոմիտաս» կտավը, որում Կոմիտասը նստած է նույն այդ գորգի վրա և կողքին դրված է նույնանման մի սափոր: Հետաքրքիր է՝ ինչպե՞ս ծնվեց ցուցադրության այդ կտորը:
-Դա դասական թանգարանագիտության մի մասնավոր օրինակ է. մեր բախտը բերել էր՝ ձեռքի տակ ունենալու պատկեր և պատկերում գտնվող առարկաների բնօրինակները: Նկարը, սափորն ու գորգը պահպանված էին, գտնվում էին Հայաստանում և շատ լավ վիճակում: Ազգային պատկերասրահի ցուցանմուշը համադրելով գրականության և արվեստի թանգարանի երկու ցուցանմուշներին՝ մենք ստացանք ցուցադրության այդ անկյունը:
-Հայաստանցի արվեստասերները մինչ օրս հիշում են Ձեր և Ալբերտո Տորսելլոյի մեկ այլ մշակութային ձեռնարկումի մասին: Խոսքս վերաբերում է Հայաստանի պատմության թանգարանում Հայ գրատպության 500-ամյակի և Երևանը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք հռչակելու շրջանակներում 2012 թվականին բացված «Գրի հավերժությունը» ցուցահանդեսին, որի կոնցեպցիայի հիմքում լաբիրինթոսի գաղափարն էր: Գրի ճանապարհը Ձեզ իբրև լաբիրինթո՞ս է պատկերանում:
-Անպայմա՛ն: Քանի որ ինքս սիրում եմ գրականության մեջ մտնել և կորչել, ուստի առաջարկեցի Ալբերտոյին, որ այդ երևույթն անպայման լինի ներառված ցուցահանդեսի ձևավորման մեջ: Այդ ցուցադրությունն ինձ համար էլ հետաքրքիր էր: Կոնցեպտը քարից մինչև թվային վիճակը գրի անցած ճանապարհի ցուցադրությունն էր: Գիրքը, որը ստեղծվել է պատմության մեջ մի հստակ ժամանակաշրջանում, միջանկյալ տեղ է զբաղեցնում գրի էվոլյուցիայի ընթացքում:
-Եվ գիրքը՝ իբրև էվոլյուցիոն փուլ, անհետացման եզրի՞ն է:
-Այո՛: Ինձ համար կարևոր էր նաև դա շեշտել: Գիրքը՝ որպես իր, որպես ձև, արդեն քիչ-քիչ դուրս է մղվում մեր կյանքից:
-Դուք ցուցադրություն եք անելու Լոնդոնի Վիկտորյա և Ալբերտ թանգարանում: Արամ Շահբազյանի «Հավերժական գույնի գաղտնիքը» փաստագրական ֆիլմում (սցենարի հեղինակ՝ Սիրանույշ Գալստյան) խոսվում է այն մասին, որ արևմտյան, մասնավորապես՝ Լոնդոնի և Բեռլինի թանգարաններում ցուցադրվող հին հայկական գորգերը, որոնց ներկերն ստացված են արարատյան որդան կարմիրից, և որոնք պարունակում են հայկական գրեր ու խաչեր իրենց նախշերում, ներկայացված են իսլամական արվեստի բաժիններում, հետևաբար մատուցվում են իբրև իսլամական արվեստի նմուշներ: Նման երևույթի հանդիպե՞լ եք Վիկտորյա և Ալբերտ թանգարանում:
-Ես չեմ տեսել այդ թանգարանի բոլոր գորգերի տակագրությունները, հետևաբար չեմ կարող ասել, թե ինչ տեղեկատվություն է այնտեղ պահված: Կարող եմ ասել, որ այդ թանգարանը տվյալ հասարակության և երկրի քաղաքականության, աշխարհընկալման մեգապատկերացումների գիտականացված տեսակետն է ներկայացնում: Անգլիայում գորգը մշտապես ընկալում են որպես մի արվեստ, որը զարգացել է հիմնականում իսլամական համատեքստում: Չեմ զարմանա, որ այնքան էլ հստակորեն չտարանջատեն արևելաքրիստոնեական ¥ոչ՝ հատկապես հայկական¤ և իսլամական գորգերը: Եվ ես կարծում եմ, որ այս ոլորտը շատ էլ ուսումնասիրված չէ: Բերեմ մեկ այլ օրինակ. Բրիտանական թանգարանում Կարմիր բլուրից բերված մեկ սափոր ուներ տակագրություն, որում իբրև աշխարհագրական վայր նշված էր հին Թուրքիան:
-Պարզվում է՝ Թուրքիան հին է, այո՞:
-Այո՛: Բայց այդ տակագրությունը փոխվեց մեր մշակույթի նախարարության և անձամբ նախարարի ջանքերով: Հիմա Հայաստանը շատ ավելի է առնչվում Արևմուտքի հետ, կապերն այնտեղի թանգարանների հետ աստիճանաբար ընդլայնվում են՝ թե՛ պետական, թե՛ մասնավոր շփումների մակարդակում: Սրա շնորհիվ մենք ստանում ենք ինֆորմացիա, որը, եթե ի վնաս մեզ է, մենք փորձում ենք շտկել: Սա է ճանապարհը: Եթե կա հին Թուրքիայի պատկերացում, ուրեմն շատ հանգիստ կարող են նաև գորգերն այդ հին Թուրքիային վերագրվել: Աշխարհագրությունը շատ յուրօրինակ գիտություն է: Շատերն Արևմուտքում աշխարհագրությունն ընկալում են քաղաքական աշխարհագրության հարթակում: Նրանց համար դա Թուրքիայի տարածքն է, որը կարող է ներկայացվել իբրև հին Թուրքիայի տարածք՝ առանց գիտակցելու այդ պահին պատմական խնդիրը: Բայց բոլոր այս տեսակի ավանդական պատկերացումները կտրուկ փոփոխության են ենթարկվում հիմա ամբողջ աշխարհում՝ կապված գլոբալացման գործընթացների հետ: Օրինակ բերեմ. Վատիկանի թանգարաններում հիմա փոխվում են ցուցանմուշների տակագրերը, մանրամասնորեն նշվում է, ասենք, խաչի ծագումը, մի բան, որ այդ թանգարանի գիտաշխատողների համար անհեթեթություն կհամարվեր մի քանի տարի առաջ: Պատճառն այն է, որ թանգարան այցելող բազմաթիվ ոչ քրիստոնյաներն ունեն այդ ճշգրտված ինֆորմացիայի կարիքը, նրանք տեղյակ չեն քրիստոնյա աշխարհի ներքին տարաբաժանումներին, նույնիսկ խաչի սիմվոլիզմին: Աշխարհը գլոբալացվում է, և ինֆորմացիան պիտի լինի ավելի համապարփակ: Եթե Վիկտորյա և Ալբերտ թանգարանն առաջ առավելապես բրիտանացի այցելուների համար գործող թանգարան էր, ապա այսօր այն ընդունում է մարդկանց ողջ աշխարհից, հետևաբար պիտի արտահայտի ոչ թե տվյալ հասարակության տեսակետը, այլ ինչ-որ գլոբալացված հասարակության: Եվ տակագրությունների խնդիրը թանգարանագիտության ոլորտում այս պահին շատ ակտուալ քննարկման է ենթակա:
-Գլոբալացումը կհանգեցնի՞ նրան, որ աշխարհի թանգարանների և առհասարակ աշխարհի ունեցած ինֆորմացիան դառնա ավելի հստակ և ճշգրիտ:
-Գլոբալացումը, բնականաբար, հիմա փոխում է պատկերացումները, և թանգարանները նույնպես հարմարվում են ժամանակի մարտահրավերներին:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ