«Կինոն նախ և առաջ արվեստի ստեղծագործություն է և դրանով տարբերվում է արխիվային փաստաթղթից»

Ի՞նչ ճանապարհ են անցնում կինոժապավենները, ի՞նչ փոփոխությունների են ենթարկվում ֆիլմերը թվայնացվելիս, ինչպե՞ս են դրանք պահպանվում ու հանրահռչակվում, ինչո՞վ է տարբերվում կինոժապավենը արխիվային փաստաթղթից: Այս և այլ թեմաների մասին է մեր զրույցը ԵԹԿՊԻ-ի կինոյի և հեռուստատեսության ամբիոնի վարիչ, կինոգետ, ռեժիսոր ԳԱՐԵԳԻՆ ԶԱՔՈՅԱՆԻ հետ: Գարեգին Զաքոյանը 1991-ին հիմնադրել է Հայաստանի ազգային ֆիլմադարանը և տնօրինել մինչև 1998-ը:
Հեղինակել ու նկարահանել է մեկ տասնյակից ավելի ֆիլմեր («Կալանավորների արվեստը», «Պատարագ», «Համո Բեկնազարյան. մենախոսություն», «Մեղադրվում է ինքնասպանության մեջ», «Հա՛յր մեր, տո՛ւր մեզ ազատություն»):

-Ի՞նչ պայմաններ են պետք կինոժապավենների պահպանման համար: Ինչպե՞ս են պահպանվել դրանք 90-ականների մութ ու ցուրտ տարիներին, և արդեն այսօր, լիարժեք պայմաններ հնարավո՞ր է ապահովել:
-Ոչ միայն իննսունականներին, ֆիզիկական պահպանության առումով միշտ էլ խնդիր եղել է: Վաթսունականներից սկսած փորձել են կարգավորել խոնավության, հատուկ ջերմաստիճանի խնդիրը, բայց մինչ օրս էլ լիարժեք պայմաններ չկան։ Պահպանման կարևորությունը շատ լավ գիտակցում են թե՛ արխիվի աշխատողները, թե՛ նրա ղեկավարությունը: Սակայն հարցի լուծումը կախված է մեծ գումարներից, ինչը, արխիվը, ցավոք, չունի: Չգիտեմ` պե՞տք է ևս մեկ անգամ ասել, որ ֆիլմերն անհրաժեշտ է պահպանել, որ դրանք մեր մշակութային ժառանգության վերջին 100 տարվա անբաժանելի մասն են և, ֆիլմերը կորցնելով, շատ բան կկորցնենք: Ֆիզիկական պահպանությունը հարցի մի կողմն է, մյուս կողմը դրանց տարածումն ու բազմացումն է: Պահպանել չի նշանակում փակի տակ դնել, մանավանդ որ նյութը քայքայվելու հատկություն ունի: Նյութական ամեն ինչ, մարդուց սկսած, քարով վերջացրած, մի օր ոչնչանում է: Այսինքն, պահպանելու լավագույն ձևն անընդհատ տարածելն է։ Վերջին հաշվով, եթե կինոն արժեք է, մեր ժողովուրդը պետք է ինչ-որ ձևով հաղորդակցվի դրան:
-Թվայնացումը նույնպե՞ս միջոց է պահպանելու: Այդ ուղղությամբ մեզ մոտ քայլեր արվե՞լ են:
-Կինոժառանգության զգալի մասը թվայնացվել է «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի հետնորդների կողմից: Բայց այդ թվայնացումն ավելի շատ կոմերցիոն նպատակներ էր հետապնդում և վերականգնման (ռեստավրացիա) իմաստով ոչ պրոֆեսիոնալ էր արվում: Ֆիլմերը ենթարկվում էին որոշակի փոփոխության, իրենց կարծիքով՝ ավելի լավացնում էին, իրականում աղավաղում էին դրանք: Ֆիլմեր է թվայնացնում նաև Հայաստանի ազգային արխիվը, բայց ավելի շատ օգտագործման նպատակով, որ անհրաժեշտության դեպքում օգտվեն ոչ թե բնօրինակից, այլ թվայնացված տարբերակից, ինչը նպաստում է բնօրինակի պահպանմանը: Ինչո՞ւ միայն օգտագործման համար, որովհետև կինոարխիվի սարքավորումները լավագույն որակի չեն:
-Թվայնացումը ենթադրում է նաև վերականգնո՞ւմ:
-Ոչ, այդ պրոցեսը սխալ է վերականգնում անվանելը: Թվայնացվելու դեպքում օրիգինալ ժապավենն անփոփոխ են թողնում, նոր, թարմ ձևով ներկայացվում է թվայնացված տարբերակը: Ցավոք, Հայաստանում չունենք կինոլաբորատորիա, որը կզբաղվեր ֆիլմերի որակի լավացմամբ, վերականգնումով: Ֆիլմերի թվայնացումը վերականգնում չէ:

«ԱՇԽԱՐՀԻ ԲՈԼՈՐ ԿԻՆՈԱՐԽԻՎՆԵՐՆ ՈՒՆԵՆ ԻՐԵՆՑ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹԱՆ ՍՐԱՀՆԵՐԸ»

-Մեր կինոժառանգության ո՞ր մասն է արխիվում պահվում: Որքան գիտեմ, հեռուստաընկերություններն էլ պահոց ունեն: Գրականության և արվեստի թանգարանում նույնպես կինոբաժին կա:
-Հիմնականում ամբողջ ժառանգությունը պահպանվում է Ազգային արխիվի կինոյի մասնաճյուղում, հեռուստաընկերություններում կան որոշ ֆիլմերի կրկնօրինակներ: Արխիվում է պահվում նաև «Երևան» ստուդիայի հեռուստատեսային ֆիլմերի արտադրանքի մի մասը, մնացածը, հավանաբար, պահպանում է Հանրային հեռուստաընկերությունը:
-Կինոկատալոգում համակարգված բոլոր ֆիլմերը հասանելի՞ են, տարիների բովում դրանք չե՞ն վնասվել, ոչնչացվել, կորել:
-Նման դեպքեր գրեթե չեն եղել, ուղղակի 1920 թվականից մինչև 1930-ականների կեսի վավերագրական կինոքրոնիկան մեզ մոտ չի պահվել: Խորհրդային շրջանում համամիութենական նշանակություն ունեցող ֆիլմերի կրկնօրինակները պահվում էին Ռուսաստանի արխիվում: Այդ ֆիլմերի մի մասը տարիների ընթացքում բերվել է Հայաստան: Վերջերս Ռուսաստանի արխիվից մեծ թվով, հատկապես եղեռնին նվիրված, ֆիլմեր բերվեցին:
-Ինչպե՞ս են պահպանվում մեր ֆիլմերն այստեղ և ռուսաստանյան արխիվներում, եթե հաշվի առնենք պահպանման պայմանները:
-Գիտե՞ք, աշխարհի տարբեր երկրների արխիվներում պահպանման որակը տարբեր է. մի տեղ ավելի լավ, մի տեղ ավելի վատ, բայց մի բան հստակ կարող եմ ասել՝ բոլորն են դժգոհում պահպանման որակից, ֆինանսավորումից: Մեկը բողոքում է, որ տարեկան բյուջեն մի քանի միլիոն դոլար է, մյուսը` որ 1000 դոլար էլ չունի: Բայց, կրկնում եմ, բոլորն էլ կանգնած են խնդիրների առաջ: Ռուսաստանում պայմանները լավ են, բայց հարազատություն չկա, իրենք «տերը» չեն այդ ֆիլմերի: Ես կողմ եմ, որ տարբեր երկրներում պահվեն: Ինչքան շատ տեղերում լինեն մեր կինոժապավենները, այնքան մենք ապահովված կլինենք, որ դրանք չեն կորչի: Իհարկե, միաժամանակ և առաջին հերթին մեր ֆիլմերը պետք է մեզ մոտ լինեն:
-Հանրության համար ինչքա՞ն են մատչելի կինոժապավենները:
-Մատչելի են մասնագետների համար, իսկ հանրությանը, կարելի է ասել, մատչելի չեն, որովհետև չի գիտակցվում մեկ կարևոր հանգամանք՝ կինոժառանգությունն արվեստի ժառանգություն է, փաստաթուղթ չէ, որ պահպանվի արխիվային ձևաչափով: Կինոարխիվը պետք է թանգարանի պես աշխատի, ինչը նշանակում է, որ ինչպես թանգարանային նմուշներն են ցուցադրվում, և մարդիկ կարող են գնալ, նայել, նույնը պետք է լինի այստեղ: Կինոն նախ և առաջ արվեստի ստեղծագործություն է և դրանով տարբերվում է արխիվային փաստաթղթից: Չպետք է սպասենք մինչև հետազոտող հայտնվի, այն պետք է հրամցվի հասարակությանն ազատ ու մատչելի եղանակով: Աշխարհի բոլոր կինոարխիվներն ունեն իրենց սրահները, Փարիզում, Բեռլինում, Բուդապեշտում և այլուր տարվա ընթացքում անընդհատ ցուցադրվում են ազգային կինոարտադրանքն ու համաշխարհային գլուխգործոցները:
-Մենք ունեցե՞լ ենք կինոսրահ:
-90-ականներին պետք է ունենայինք: Դա նախկին «Պիոներն» էր, որը չհասցրեց անգամ իր ֆունկցիան կատարել, մշակույթի նախարարությունը որոշեց, որ ավելի լավ է այնտեղ ռեստորան լինի:
-Հեռուստատեսությամբ ամիսը մեկ-երկու ուշագրավ ֆիլմ չե՞ն կարող ցուցադրել ֆիլմադարանից:
-Հեռուստաընկերությունները հիմնականում մասնավոր են և կոմերցիոն նպատակներ են հետապնդում: Նրանց չես կարող պարտադրել: Ցուցադրում են այն, ինչ վարկանիշ է ապահովում:
-Իսկ Հանրային հեռուստաընկերությո՞ւնը:
-Իսկ Հանրայինը, եթե, իրոք, հանրային է, պարտավոր է, կամ պետք է պարտավորեցնել, որ պրոպագանդի ոչ միայն ֆիլմերը, այլև ազգային երգն ու երաժշտությունը, ազգային արվեստը, առհասարակ:

«ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐՍ ԱՀԱԶԱՆԳԵՑԻՆ, ՈՐ ՄԵՔԵՆԱՆԵՐՈՎ ՖԻԼՄԵՐ ԵՆ ՏԱՐՎՈՒՄ ԿԱՐՄԻՐ ԲԼՈՒՐԻ ԱՂԲԱՆՈՑ»

-Իննսունականներին, ասում են, շատ ֆիլմեր ոչնչացվել են` որպես իդեոլոգիական աղբ, կինոֆոնդը «մաքրել» են «անպետք» ժապավեններից` հաշվի չառնելով դրանց պատմական արժեքը: Որքա՞ն են ճշմարտամոտ այս խոսակցությունները:
-Նման բան չի եղել: Հայ կինոյի պատմության մեջ երկու ֆիլմ է կորել` «Հաշիմը» և Յուրի Երզնկյանի «Մեր թաղի ձայները»: Ֆիլմեր չեն ոչնչացվել, եղել է ուրիշ մի բան, ինչի սխալ մեկնաբանումն էլ, հավանաբար, նման խոսակցությունների տեղիք է տվել: Երբ նախկին Օրջոնիկիձեի պողոտայի վրա գտնվող կինովարձույթի շենքը տրամադրվեց երկրապահներին, այդ ժամանակ կինովարձույթում եղած բոլոր ժապավենները դեն շպրտվեցին: ՈՒսանողներս ահազանգեցին, որ մեքենաներով ֆիլմեր են տարվում Կարմիր բլուրի աղբանոց: Որոշ բաներ հասցրինք փրկել, բայց դրանք հայկական ֆիլմեր չէին, կրկնօրինակներն էին, որ պահպանվում էին` կինոթատրոններում ցուցադրելու նպատակով: Դա լուրջ հարստություն էր, լավ կրկնօրինակներ էին, որ այսօր ձեռք բերելու համար մեծ գումարներ պետք է ծախսվեն:
-Կինոարխիվի ձեռքբերումներից ո՞րը կառանձնացնեիք:
-Փարաջանովի «Կիևյան որմնանկարներ» կինոնկարի աշխատանքները, որը սակայն արգելվել է, «Դովժենկո» կինոստուդիան հրամայել է այրել նեգատիվը: Հաջողվել է մի քանի րոպե տևող ժապավենից կտորներ փախցնել: Մեկը Փարաջանովի մոտ էր և անհետ կորել է, մյուսը` օպերատորի, որն էլ մեզ հաջողվեց ձեռք բերել: Ներկայումս այն Հայաստանի արխիվում է: Մոսկվայից բերել ենք Արամ Խաչատրյանի երաժշտությամբ բոլոր ֆիլմերը: Մեզ մոտ կան Ազնավուրի խաղացած բոլոր ֆիլմերը, Բեկնազարովի բոլոր ֆիլմերը, ոչ միայն Հայաստանում ստեղծված, այլև ռուսական մինչհեղափոխական ֆիլմերը, որոնցում նա հանդես է եկել որպես դերասան, և այն ֆիլմերը, որոնց բեմադրիչն է եղել Թիֆլիսում: Հետաքրքիր հավաքածուներ ունենք: Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը շարունակում է համալրել մեր կինոհավաքածուն: Վերջին ձեռքբերումը Առաջին համաշխարհային պատերազմի հետ կապված արխիվային նյութերն են, որ առնչվում են մեր պատմությանը:
-Կարելի՞ է ասել, որ արխիվային բացահայտումները վերջ չունեն:
-Արխիվը կարելի է հազարամյակներով պեղել ու միշտ նոր բան գտնել: Շատ կարևոր է, որ այսօր մեր մասնագետները պեղումներ կատարեն նաև օտարերկրյա արխիվներում: Մենք եղեռնի վերաբերյալ արխիվային նյութեր քիչ ունենք, բայց ես համոզված եմ, որ եվրոպական տարբեր երկրների արխիվներում կարող են մեր պատմությանը վերաբերող շատ լուրջ նյութեր լինել: Մինչ օրս մեր մասնագետների կողմից չեն ուսումնասիրվել այդ արխիվները: Կարևոր գործ է, որ գոնե մինչև Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցը մենք պետք է արած լինեինք:
-Ձեր ղեկավարման տարիներին ֆիլմադարանում էական գործունեություն է ծավալվել: Ի՞նչ կասեիք` արդեն հետադարձ հայացքով:
-Շատ գործ եմ արել, բայց գործս ավարտին չհասցրի՝ ո՛չ իմ մեղքով: Պատճառը մեր հասարակության, նախ և առաջ կինոհասարակության վերաբերմունքն է խնդրին: Իմ երազանքն էր, որ կինոարխիվը կինոթանգարան լիներ իր բոլոր ֆունկցիաներով` գիտահետազոտական, պահպանման, ցուցադրական: Դժբախտաբար չիրականացավ, բայց մի օր կհանգեն դրան: Դա անհերքելի փաստ է ` աքսիոմ, ուղղակի մեկը շուտ է հասկանում, մյուսը` ուշ:

Հարցազրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ