«Ամեն մի հայը հիմա գանձ է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է ռեժիսոր, «Ոսկե ծիրան» երևանյան միջազգային կինոփառատոնի հիմնադիր տնօրեն ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ: Նրա «Անվերջ փախուստ, հավերժ վերադարձ» ֆիլմաշարի առաջին` «Հայկ. փախուստ» ֆիլմի համաշխարհային պրեմիերան տեղի կունենա Շվեյցարիայի Նիոն քաղաքի «Vision du Reel» կինոփառատոնում` ապրիլի 30-ին: Ֆիլմն ընդգրկված է փառատոնի միջազգային մրցութային անվանակարգում: Ռեժիսորի հետ մեր զրույցը հիմնականում առնչվում է այս իրադարձությանը:

«ՆԻՈՆԻ ՓԱՌԱՏՈՆԸ ՄԵԾ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԻ ԴՈԿՈՒՄԵՆՏԱԼ ԿԻՆՈՅԻ ԿՅԱՆՔՈՒՄ»

-Պարոն Խաչատրյան, ունենալով անհաշիվ պատկառազդու մրցանակներ` հերթական մրցույթին եք մասնակցելու որպես ռեժիսոր: Արվեստագետի կյանքում գալի՞ս է մի պահ, մի վիճակ, երբ նրան առհասարակ չեն հետաքրքրում մրցույթները, մրցանակները, այս կամ այն պարգևին արժանանալ-չարժանալու հանգամանքները:
-Իսկապես էլ արվեստագետի կյանքում գալիս է մի ժամանակ, երբ արդեն այս կամ այն մրցույթին մասնակցելը անհարմար է դառնում և՛ իր, և՛ ժյուրիի համար: Երբ բավական շատ մրցանակներ ունես, երբ ճանաչված ես, անիմաստ է դառնում քեզ համար մրցույթը, եթե դա, իհարկե, Կաննի, Վենետիկի կամ Բեռլինի փառատոնը չէ: Ցանկացած փառատոնի էլ պատիվ է բերում մրցութային ծրագրում լավ ֆիլմեր ունենալը: Եթե ինքդ փառատոնի տնօրեն ես, մտածում ես նաև ուրիշի փառատոնի հաջողության մասին: «Ոսկե ծիրանի» ժամանակ էլ լինում են ռեժիսորներ, որոնք չեն ցանկանում իրենց ֆիլմերը ներկայացնել մրցութային ծրագրում, որովհետև դա բերում է ավելորդ լարվածություն: Իսկ երբ ֆիլմդ ներկայացնում ես որևէ փառատոնի` որպես կայացած ռեժիսոր, արդեն առանց մրցութային տվայտանքների վայելում ես ցուցադրությունը: Շատերի համար մրցույթի արդյունքները կարևոր չեն, շատերի համար շատ են կարևոր, հատկապես` ֆինանսական մրցանակների պարագայում: Ես այս երկուսի մեջտեղում եմ: Բավականին խաղաղվել եմ այս իմաստով, բավական շատ մրցանակներ են ստացել իմ ֆիլմերը, որպեսզի ես շահագրգռված լինեմ որևէ մրցանակով: Բացի այդ, մրցանակով շատ բան չես ապացուցում: Առաջին երկու-երեք փառատոների մրցանակները, իհարկե, կարևոր են բոլոր ստեղծագործողների համար: Դրանցից յուրաքանչյուրը մի առաջընթաց քայլ է պրոֆեսիոնալ ասպարեզում: Բայց հետագա մրցանակներն այնքան կարևոր չեն, որովհետև արդեն ամեն ինչ տեսել ես, ամեն ինչ գիտես, ինքնահաստատվելու կարիք չկա:
-Դուք առաջին անգամ չէ, որ մասնակցում եք Նիոնի վավերագրական ֆիլմերի փառատոնին: «Կոնդ» ֆիլմը 1988-ին այդ փառատոնում արժանացել է ժյուրիի հատուկ հիշատակմանը, իսկ «Ճերմակ քաղաքը» 1989-ին ստացել է «Արծաթե սեստերցիում» մրցանակը: Հիմա նոր ֆիլմով եք ներկայանալու փառատոնին: Ո՞րն է այսօրվա Հարություն Խաչատրյանի տարբերությունը 80-ականների Հարություն Խաչատրյան մարդուց և ռեժիսորից:
-Նիոնի փառատոնը մեծ նշանակություն ունի դոկումենտալ կինոյի կյանքում և շատ լուրջ է վերաբերվում դոկումենտալ կինոյին: Հիմա ես դոկումենտալ կինոյի նոր տեսակ եմ ստեղծել: Իմ նախկին ֆիլմերն անխոս էին, որովհետև խոսքը երբեք կարևոր չեմ համարել կինոյում: Ավելի կարևորել եմ պատկերը և աղմուկը: Բայց վերջին ֆիլմերս ամբողջովին խոսքի վրա են կառուցված: Այդ ֆիլմերն արված են հատուկ հանդիսատեսի, ոչ թե ինձ համար կամ կինոյի լեզուն զարգացնելու, արվեստագետների, արվեստասերների ինչ-ինչ մղումները խրախուսելու համար: Այս ֆիլմերում ցավոտ խնդիր է բարձրացված` հայ մարդու` Հայաստանից, իր արմատներից փախչելու ցանկության թեման: Այն ինձ անհանգստացնում է և՛ որպես մտավորականի, և՛ որպես քաղաքացու, և՛ որպես հայի: Ես տասնյակ տարիներ է, ինչ ուսումնասիրում եմ այս պրոբլեմը ¥պրոբլե՞մ ասեմ, թե՞ ցավ ասեմ, թե՞…¤:
-Իրողություն ասեք:
-Այո՛, իրողություն: Որն էլ ասենք, ճիշտ է: Ինձ մեծ ցավ է պատճառում, որ մարդիկ Հայաստանից գնում ու չեն վերադառնում: Ո՞Ւր են գնում, ինչի՞ համար, ինչի՞ց են փախչում, ի՞նչ են փնտրում դրսում… Հարցե՜ր, հարցե՜ր, հարցե՜ր, որոնց մասին միայն աղմուկի, միայն մոնտաժի միջոցով չես կարող պատմել: Երբ այս մասին պատմվում է խոսքով, ֆիլմի հանդիսատեսը լսում է և սկսում մտածել դրա շուրջ, անհանգստանալ, պատասխաններ փնտրել: Այս ֆիլմաշարը բաղկացած է լինելու հինգ ֆիլմից: Չորսը` փախչողների մասին, մեկը` վերադարձողների: Այդպիսի ֆիլմերը շատ քիչ են դիտվում էկրաններին: Մեկ-երկու անգամ ցուցադրվում են, և վերջ: Ես դրանք նկարելիս ավելի շատ մտածել եմ, որ պիտի ցուցադրվեն հեռուստատեսությամբ: Մարդիկ հեռուստաէկրանից պիտի կարողանան լսել, տեսնել այս պատմությունները: Ինձ համար շատ հետաքրքիր է, թե միջազգային հանդիսատեսը, որ իմ այս ֆիլմերում կտեսնի մի բան, որը համեմատելի չէ իրեն ծանոթ իմ նախորդ ֆիլմերի հետ, ինչպե՞ս կվերաբերվի դրանց: Արդեն իսկ խնդիրներ ծագել են ֆիլմի թարգմանության ժամանակ: Տակագրությունները դժվարընթեռնելի էին, որովհետև հերոսները խոսում են հայերեն, խոսում են շատ և արագ: Խմբագիրները բավական կրճատեցին տեքստը և բերեցին մի այնպիսի վիճակի, որ հասկանալի, ընթեռնելի լինի օտարազգի հանդիսատեսի համար: Այս փորձն ինձ համար շատ կարևոր է: Նիոնի փառատոնի ընտրող հանձնաժողովը բաղկացած է յոթ-ութ մարդուց, որոնք անվանի պրոֆեսիոնալներ են: Նրանցից մեկը` Լուչանո Բարիզոնեն, վերջերս Բեռլինում և Մոսկվայում հարցազրույց էր ունեցել և ասել, որ իրենց կազմում կան տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչներ` գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, իտալացիներ: Եվ որևէ ֆիլմ ընտրելու համար, հատկապես եթե այն ընդգրկվում է մրցութային ծրագրում, պետք է բոլորը հավանեն այն: Երբ նրանք դիտել են իմ ֆիլմը, մեծ հուզմունք են ապրել: Մարդիկ հասկացել են իմ բարձրացրած պրոբլեմը, և դա ինձ համար շատ կարևոր է:
-Արվեստը, ինչպես և ամեն ինչ աշխարհում, մշտապես ենթակա է ժամանակի մարտահրավերներին: Որո՞նք են այդ մարտահրավերները վավերագրական կինոյի համար:
-Վավերագրական կինոն երկու ճանապարհ ունի: Մեկը մերկ փաստի վավերագրումն է և ցուցադրումը, մյուսը փիլիսոփայական, գեղարվեստական շերտերի առկայությունն է ֆիլմում: Դա հեղինակային կինոն է, որը, լինելով վավերագրություն, իր մեջ ունի վերացականություն, մշակութային, փիլիսոփայական շերտեր: Բայց վերջերս հաղթանակ է տանում հասարակ, պարզ մի կինո` հեռուստատեսային հաղորդումների նման, որը վերցնում է մի պարզ պրոբլեմ, համամարդկային պրոբլեմ, մարդասիրական կամ բնապահպանական մի թեմա և մերկապարանոց խոսքի միջոցով, չարաշահելով էկրանը, ժամանակը, մարդկանց համբերությունը, հեռուստատեսային ձևի մեջ ներկայացնում է այն: Այս կինոն գրավել է բոլոր փառատոները: Իմ ընդունած կինոն այլ է: Դա հեղինակային կինոն է, որը շատ ավելի մոտ է գեղարվեստին, գեղարվեստականությանը: Այդպիսի ֆիլմերը, որ միշտ հաղթել, առաջ են գնացել փառատոներում, հիմա շատ չեն: Հիմա խնդիր է այդ տեսակի կինոն պահպանելը: Սա կարևոր է վավերագրական կինոյի առաջխաղացման համար: Պետք է մտածողության այդ տեսակը պահպանել, մտածող մարդկանց ներգրավել այդ գործի մեջ:

«ԿԱՆՆԻ ԿԻՆՈՓԱՌԱՏՈՆԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿԻՑ»

-«Անվերջ փախուստ, հավերժ վերադարձ» ֆիլմը ցուցադրվելու է նաև Կաննի կինոփառատոնում: Ինչպե՞ս է կատարվել այդ ընտրությունը:
-Կաննի կինոփառատոնում դոկումենտալ կինոն մրցութային ծրագրերում չի ընդգրկվում սովորաբար: Բայց աշխարհի բոլոր լավագույն կինոփառատոները ներկայացնում են իրենց ծրագրերը Կաննի կինոփառատոնին, և նրանց ծրագրերում ընդգրկված լավագույն ֆիլմերը, այդ թվում` և դոկումենտալները, ընտրվում և պահպանվում են Կաննի գրադարանում: Դիստրիբյուտորների, փառատոնային տնօրենների համար այդտեղ նաև դոկումենտալ կինո է ցուցադրվում: Այս տարի ընտրվել Է հինգ դոկումենտալ ֆիլմ, որոնցից մեկը «Անվերջ փախուստ, հավերժ վերադարձն» է: Մեզ համար ուրախալի էր, որ այս մասին տեղեկացանք Կաննի կինոփառատոնի պաշտոնական նամակից: Մայիսին է լինելու Կաննի միջազգային կինոփառատոնը, և այդ ընթացքում կցուցադրվի նաև իմ ֆիլմը:
-Ձեր ուսանողը` Վրույր Սիմոնյանը, «Նվիրում» ֆիլմի համար երկրորդ մրցանակ ստացավ «WebԾիրան» համահայկական օնլայն կինոփառատոնում: Երբ մրցանակը հանձնելուց հետո իմացա, որ նա Ձեր ուսանողն է, չզարմացա, որովհետև Ձեր ռեժիսորական ձեռագիրը նկատելի էր այդ ֆիլմում:
-Ազնվորեն ասեմ, որ այդ ֆիլմը նա նկարել է մինչև իմ ուսանողը դառնալը:
-ՈՒրեմն ոչ թե Վրույրի ֆիլմն է ազդվել կուրսի ղեկավարից, այլ կուրսի ղեկավարի ընտրությունն է պայմանավորվել ստեղծագործական ոճով:
-Գուցե այդպես է: Նա արդեն մեկ տարի է, որ իմ ուսանողն է: ՈՒնի ֆիլմեր, որոնց վրա ուշադրություն չի դարձնում, բայց ինձ համար շատ կարևոր է, որ նա ավարտի այդ ֆիլմերը: Բոլոր երիտասարդներն էլ ինձ համար հաճելի էին, սիրելի էին` անկախ նրանից, թե ում ուսանողներն էին: Շատ լավ է, որ նրանք նկարում են ֆիլմեր, մասնակցում փառատոնի: Ես պատրաստ եմ նրանց ծառայելու: Նույնիսկ պատրաստ եմ ոչ թե տարին մեկ, այլ երկու անգամ անելու օնլայն փառատոն:

«ՇՐՋՎԵԼ ԴԵՊԻ ՄԱՐԴԸ»

-«Իրատես de facto»-ին տված հարցազրույցում Էդգար Բաղդասարյանը, անդրադառնալով «Ոսկե ծիրանին», ասել է. «…եթե ուզում են բոլորն արտագաղթեն, թող դա էլ փակեն»: «Ոսկե ծիրանը» կամա-ակամա արտագաղթը կանխելու քաղաքականությո՞ւն է վարում:
-Բայց մենք ֆիլմիս մասին էինք խոսում, չէ՞:
-Ֆիլմի թեման արտագաղթն է, հարցս էլ այդ թեմայից չի շեղվում, կարծես:
-Ամեն մի լավ բանի բացակայությունն է նպաստում մարդկանց հիասթափությանը: Իմ ֆիլմերի թեման և փառատոնը նույն զգացողություններից են ծնվում: Ես էն սուտ հայասերներից չեմ, որոնք հիմարություններ են դուրս տալիս, հետո էլ անում հիմարություններ: Իմ նպատակն է շրջվել դեպի մարդը: Մարդիկ այստեղից գնում են ոչ միայն սոցիալական, իրավական, այլևայլ օբյեկտիվ պատճառներով, այլև այն պատճառով, որ միայնակ են: Ո՛չ արվեստը, ո՛չ գրականությունը, ո՛չ քաղաքականությունը ուշադիր չեն մարդու նկատմամբ: Ոչ ոք չի խոսում մարդու հետ, չի կիսում նրա ցավերը, անհանգստությունները, խնդիրները: Չի լսում անկեղծորեն: Ձևականորեն լսում են: Բայց էնքան կեղծ բաներ են ասում արդարության, ապահովության, սոցիալական խնդիրների մասին, էնքան ճշմարիտ բառեր են ասում` ցինիկ անտարբերությամբ, որ դա ամենամեծ հիասթափությունն է առաջացնում մարդկանց մեջ: Իմ ֆիլմերը մարդկանց հանդեպ անհանգստությունից են ծնվել: Ամեն մի մարդը հիմա գանձ է: Ամեն մի հայը հիմա գանձ է: Հայերից յուրաքանչյուրը` էսքան մեծ պրոբլեմների մեջ, էսքան փակ սահմանների մեջ ապրող, գանձ է: Նրանց նկատմամբ կոպիտ, անարդար, անուշադիր լինելը շատ անաստված բան է: Արվեստագետն ի սկզբանե կոչված է մարդու հանդեպ մեծ ուշադրություն դրսևորելու, նրա, այսինքն` իր տեսակի ցավերն ու հոգսերը հասկանալու, իր ձայները, գույները, պլաստիկան ծառայեցնելու մարդուն: Եթե այդ ամենը մարդու համար չէ, բա ո՞ւմ համար է: Եթե «Ոսկե ծիրանը» մարդու համար չէ, բա ո՞ւմ համար է: «Ոսկե ծիրանը» մի օազիս է, որտեղ կարող ես հեշտորեն և ազնվորեն աշխարհի հետ շփվել, աշխարհի իմաստնությունները, մշակութային արտահայտությունները բացահայտել քեզ համար: Կարող ես դիտել համաշխարհային մեծության ռեժիսորների ֆիլմերն ու քեզ զգալ, ինչպես Բեռլինում կամ Վենետիկում, որովհետև այդ փառատոների ֆիլմերից պակաս ֆիլմեր չեն ցուցադրվում Հայաստանում: Մեկ-մեկ լրագրողներ, խմբագիրներ են գտնվում, որ բավականաչափ ծախված են, պատվեր կատարողներ են: Նրանք արհամարհանքով են խոսում ծրագրերի, ֆիլմերի, փառատոնի կազմակերպական հարցերի մասին: Դա հիմնականում արվում է ռուսական լսարանի համար: Այդ կիսառուսական կամ կիսահայկական կրթություն ստացած մարդիկ ասես շփոթված են, որ իրենք հայ են, վիրավորված են դրանից: Ես ոչ մի բան չունեմ ռուսների դեմ, ռուսական մշակույթի դեմ: Եվ պիտի ասեմ, որ երբ հայ մարդը, ստորադասելով իր ծագումը, քծնում է ռուսներին, առաջին հերթին հենց ռուսների արհամարհանքին, զզվանքին է արժանանում: Ոչ ոք չի սիրում դավաճաններին, ոչ ոք չի սիրում քստմնելի արարածներին: Ոչ մեկին հաճելի չեն այնպիսիք, որոնք ուզում են հաճոյանալ` սեփական ազգը նսեմացնելով: Ես, փա՜ռք Աստծո, դուրս եմ եկել այն շրջանից, երբ այս կամ այն մարդու ասածը, մի ողորմելի տեսակը հունից հանում էր ինձ, և ես սկսում էի պայքարել դրա դեմ: Ցավն այն է, որ դրանք հիմա երևույթներ են դարձել, և ստիպված` երևույթների դեմ պիտի պայքարես: Իսկ պայքարելու զենքը ֆիլմն է, երաժշտությունը, մարդկային քո տեսակը: Շատ կարևոր է սահմանների պաշտպանությունը` երկրի ֆիզիկական սահմանների պաշտպանությունը: Բայց պետք է նաև մտածել մշակութային սահմանները պաշտպանելու մասին: Մի քանի մարդ են այդ անհրաժեշտությունը տառապագին զգում: Շատ ծանծաղ են էդ սահմանները, շատ թույլ են և շատ են խախտվում: Ֆիզիկապես և հոգեպես փչացնում են մեր երեխաներին` հրամցնելով անպատվաբեր արժեքներ` ազգային երաժշտություն, ազգային պար անվան տակ: Նույնն է և կինոյում: Ովքեր արհամարհանքով են նայում կինոյին` մտածելով, որ դա հայկական զենք չէ, հայապահպանության կարևորագույն միջոցներից չէ, հիմարներ են, ազգի դավաճաններ: Կինոյի ուժը ես գիտեմ, ինձ նմանները գիտեն: Դա շատ կարևոր է ազգի համար: Այնքա՜ն կարևոր է կինոյի լեզվով քո, ազգիդ, թեկուզ ազգիդ թերությունների մասին պատմելը: Անհամեմատ ավելի կարևոր է, քան այն սերիալները, շոուները, որոնք մեզ մատուցում է հեռուստատեսությունը: Դրանք և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես խաթարում են մարդկանց: Ես կոնտրոլին դեմ մարդ եմ: Կոնտրոլ չի կարելի անել, եթե խոսքն արվեստի գործին է վերաբերում: Բայց եթե մի տգեղ, գռեհիկ, քստմնելի երևույթի հետ գործ ունենք, ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ, որ այն անընդհատ լցվի հասարակության միտքը, աչքն ու ականջը: Հայաստանի նման փոքր երկրին կերպարներ, դեմքեր են պետք, հերոսներ են պետք, նույնիսկ` չհաջողված հերոսներ: Եվ այս հարցում չափազանց մեծ է կինոյի դերը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ