Քրդստանը և Թուրքիայի նոր սահմանները

Կարծում եմ՝ վաղուց ժամանակն է թոթափելու պատրանքը, որ Սիրիայում պայքարը բռնակալ Բաշար Ասադի դեմ է՝ տարածաշրջանում վաղուց արևմտյան քաղաքակրթության տարտղնված ժողովրդավարական արժեքներ հաստատելու համար: Այնտեղ բազմաշերտ եռակողմ պատերազմ է (ԱՄՆ-ՌԴ-Պարսից ծոցի միապետություններ), որտեղ կողմերից յուրաքանչյուրն ունի իր քաղաքական-տնտեսական համալիր ծրագրերը: Այդ արդեն գլոբալ պատերազմի ձևաչափի առանձնահատկությունը ամենասկզբից տարածաշրջանի կրոնական-պատմական յուրահատկությունն է՝ կապված դեռ ոչ վաղ անցյալում վիրտուալ իրականության՝ արմատական «իսլամական գործոնի», ձևավորման ու ինստիտուցիոնալացման հետ: Ով էլ հղացել է (իսկ ծնվել է VII դարում), գաղափարը դուրս է եկել ծրագրված շրջանակներից ու վերածվել շոշափելի պետության՝ խալիֆաթի, որ աճել է Իրաքի ու Լևանտի իսլամական պետության գաղափարից: Նրան դեռ ի վիճակի չեն վերացնել ոչ պայմանականորեն ամերիկամետ (ձևավորման պահին՝ 55 երկիր և ԵՄ-ն, Արաբական երկրների լիգան և ՆԱՏՕ-ն), ոչ պայմանականորեն ռուսամետ (4 երկրներ) կոալիցիաները:

Միայն 2016-ին խալիֆաթը կարողացավ շատ որակով ցնցել ռուսական-ասադական զորքերը Ռաքքայի մերձակայքում, իսկ հիմա՝ ամերիկամետ ուժերի գրոհը Մոսուլի վրա, նրանք միանգաման անսպասելիորեն ոչ թե խուլ պաշտպանության անցան, այլ ժամանակն անցկացնում են տպավորիչ ու արդյունավետ գրոհներում (Քիրկուկի վրա, Ար-Ռաբահի): Ստեղծվում է տպավորություն, որ խալիֆաթին հնարավոր է ոչնչացնել (զանգվածային ոչնչացման զենքերը դեռ ոչ ոք չի վերացրել), բայց ոչ հաղթել: Ինչո՞ւ: Բացատրությունները շատ են: Ոչ տրիվիալ, բայց դրանից ոչ նվազ ռացիոնալ դարձող բացատրությունը խալիֆաթի զինվորների խոր նպատակամիտվածությունն է: Այն նպատակամիտվածությունը, որ հաճախ խլացնում է նույնիսկ ինքնապահպանման բնազդը: Աբդուլսատար Կասեմը՝ Իրաքյան Քրդստանի տարածքային կառավարության նախարար և 1981-ից Փեշմերգայի զինվոր, մասնավոր խոսակցության ժամանակ այսպես բնութագրեց ԻՊ-ականներին. «Նրանք էլ ունեն իրեց գաղափարները և հավատում են այդ գաղափարներին: Նրանք ունեն իրենց շարիաթի աշխարհն ու ուզում են այդպիսին դարձնել մնացած աշխարհը: Նրանք կռվում են ամբողջ հոգով, իսկ հոգով կռվողները միշտ լավ զինվորներ են: Նրանք վտանգավոր են, որովհետև վստահ են, որ եթե թշնամուն սպանեն, դրախտ են ընկնելու: Այդ պատճառով ուզում են հնարավորինս շատ սպանել: Նրանք լավ, գաղափարարական և լավ զինված մարտիկներ են»: Կարելի է ծիծաղել այդպիսի նպատակայնության վրա, իբրև հիվանդագին պատմական երևակայության, բայց եթե փաստերի աչքերին ես նայում, հենց նպատակամիտված ջոկատներն են (քրդերը և ԻՊ-ը) կարողացել այս տարիներին ստեղծել թեկուզ քվազի, բայց պետություններ: Մնացած մասնակիցները միայն կորցրել են՝ մեկը փող (ՌԴ), մեկը հեղինակություն (ԱՄՆ), մեկը եկամուտներ (Սաուդյան Արաբիա), մեկը նյարդեր (Իսրայել), նաև տարածքներ (Սիրիա և Իրաք):

Բայց վերջին օրերին հստակ երևում է նոր նպատակ՝ թուրքական: Հոկտեմբերի 22-ին Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանը հայտարարեց, որ Մոսուլն ու Հալեպը պատկանում են թուրք ժողովրդին: Հաջորդ օրը Անվտանգության խորհրդի նիստում Էրդողանն առավել անկեղծ արտահայտվեց. «Մեզ խցկեցին 720 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածքի մեջ, երբ մենք տիրում էինք 20 միլիոն քառակուսի կիլոմետրի: Մեզ ստիպեցին պահպանել այդ փոքրիկ հողակտորի սահմանները: Բայց դա արդեն չի անցնի: Մենք դուրս կգանք ներկա տարածքի սահմաններից՝ ով էլ ինչ ասի»: Նախագահը հղում էր անում մի փաստաթղթի, որ Թուրքիայում սրբազան նշանակություն ունի՝ Misak-ı Millî (Ազգային երդումը)՝ Օսմանյան կայսրության վերջին խորհրդարանի որոշումը (1920), որ Մուստաֆա Քեմալը (շուտով դառնալով Աթաթուրք՝ «թուրքերի հայր») անվանեց «պատմության աննալներում մեր անկախության հիմնական սկզբունք»: «Երդման» առաջին կետը սահմանում է, որ «Արաբական մեծամասնությամբ բնակեցված տարածքների ապագան Մուդրոսի հաշտության (1918) ստորագրման պահին կորոշվի հանրաքվեի ճանապարհով:

Մյուս կողմից՝ տարածքները, որ այն ժամանակ չեն օկուպացվել և բնակեցված են թուրք մեծամասնությամբ, թուրք ազգի հայրենիքն են»: Եթե այդ պոստուլատը համարենք հիմնարար, մնացած բոլոր պայմանագրերը (Սևրի, Կարսի, Լոզանի) կարելի է հայտարարել չնչին և ինչպես հիմա են սիրում ասել՝ «ստորագրված՝ ինքնաձիգի փողի տակ»: Իսկ Մուդրոսի հաշտության ժամանակ Հայաստանը, Սիրիան, Պաղեստինը, Արաբիան և Միջագետքը օկուպացված չէին և Մուդրոսի պայմանագրի տառից ելնելով՝ «թուրք ազգի հայրենիքն են»: Իբրև արդյունք՝ վերջին ժամանակներս Թուրքիան և նրա դրածոները «Սիրիական ազատ բանակից» ծայրահեղ ակտիվացրել են իրենց գործողությունները Հալեպի նահանգի հյուսիսում՝ Դաբիկ-Մարի-Թել-Ռիֆաթ գծով՝ զրկելով սիրիացի քրդերին իրենց նվիրական երազանքից՝ միացնել Աֆրինի արևմտյան անկլավը «մայրականին»՝ Ռոժավային արևելքում: Թուրքական զորքերը մտել են սիրիական Իդլիբ նահանգը, գրավել են Ագրաբաթ քաղաքը և սկսել են գնդակոծել Աֆրինի տարածքն արդեն արևմուտքից: Ասադի վարչակարգը (միակ լեգիտիմը Մերձավոր Արևելքում միջազգային իրավունքի փլատակներում) բողոքում է, բայց թուրքերն անտեսում են բողոքները: Իրաքում թուրքերն արդեն վաղուց են զորքեր մտցրել երկրի հյուսիս (Իրաքյան Քրդստանի Փեշմերգային ուսուցանելու պատրվակով), չորս բազա են ստեղծել հյուսիսում և հայտարարել են Մոսուլի գրավմանը մասնակցելու մասին: ԱՄՆ-ի թողտվությամբ՝ հոկտեմբերի 22-ին ԱՄՆ ՊՆ նախարար Էշտոն Քարտերը հայտարարեց. «Մենք սկզբունքորեն պայմանավորվել ենք Մոսուլի գործողությանը Թուրքիայի մասնակցության մասին»:

Հայտարարեց նախագահ Էրդողանի, վարչապետ Յիլդիրիմի, պաշտպանության նախարար Իշիկի հետ հանդիպումից հետո: Այսպիսի աջակցության պարագայում՝ զարմանալի չէ, որ Իրաքի վարչապետ Հայդեր ալ Աբադիի բողոքներին ի պատասխան Էրդողանն առաջարկեց «իր տեղը ճանաչել»:
Գնահատելով Սիրիայում ու Իրաքում ձևավորված նոր իրավիճակը, համարձակվում եմ եզրակացնել, որ ոչ ռազմական սցենարը Սիրիայում ու Իրաքում դառնում է անհնար: Թուրքիան իբրև պատմական-ազգային հնչեցրեց իր նոր շահը տարածաշրջանում, այսինքն` ստեղծեց նոր նպատակ, որից հրաժարվելը Էրդողանի կառավարության համար կդառնա քաղաքական ինքնասպանություն: Նշանակում է՝ սցենարը փոխվել է և կոնֆլիկտի ավարտը (արդեն հասկանալի է՝ ոչ շուտ) կապված է ոչ Ժնևում դիվանագիտական ջանքերի հետ, այլ՝ առայժն անհայտ է՝ ում բայց մարտական հաղթանակների, որ կբերեն գոյություն ունեցող սահմանների փոփոխություն և նոր պետությունների ձևավորում: Հոկտեմբերի 25-ին՝ Մոսուլի գործողության ութերորդ օրը, քրդական Rudaw-ն հաղորդեց, որ, քուրդ հրամանատարների խոսքով, Փեշմերգան չի շարունակելու մասնակցել Մոսուլի ազատագրմանը: Բաշիկ քաղաքի մերձակայքում քրդերը սկսել են պաշտպանական գծեր կառուցել: Դա նշանակում է, որ բուն գործողությունը ձախողման եզրին է, (փեշմերգան հիմնական ուժն է), իսկ քրդերը սկսում են ամրապնդել իրենց պետության ՆՈՐ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ: Չլսելով Բաղդադի բողոքի ձայները:
«Սայքս-Պիկոյի ձևաչափի» Մերձավոր Արևելքի դարաշրջանն անցնում է պատմության գիրկը:
Անդրեյ ԳԱՆԺԱ, REGNUM

Հ.Գ. Հիմա ո՞վ կարող է ասել՝ ո՞րն է Թուրքիայի ու ԻՊ-ի տարբերությունը: Մեկը ուզում է վերականգնել, մեկը՝ ստեղծել: Նույնը՝ խալիֆաթ: Ռուսները ճիշտ էին, երբ ապացուցում էին ԻՊ-ի ու Թուրքիայի կապերը: Իսկ մենք քննարկում ենք՝ երբ ու քանի շրջան հանձնենք Ադրբեջանին՝ ինչի դիմաց: Հաստատուն են զինվորների, ոչ թե դիվանագետների որոշած սահմանները: Թուրքերի «ազգային հայրենիքը» նրանց երբեք հայրենիք չի դառնա՝ որքան էլ հայկական պատմական հուշարձանները վերացնեն: Ինչով էլ երդվեն ու որ երկրի տարածքն էլ փորձեն սեփականը հայտարարել, այս տարածաշրջանում թուրքերը եկվորներ են, որ լավ հիմնավորվեցին բնիկների քաղաքակրթության ու հյուրամեծարության պատճառով:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ