Խորհրդային առաջին ատոմային ռումբը ստեղծվել է Հայաստանում

ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության գաղտնազերծած փաստաթղթերի համաձայն՝ խորհրդային առաջին ատոմային ռումբը ստեղծվել է Հայաստանում։ 2011 թ. գաղտնազերծված փաստաթղթում ասվում է, որ համապատասխան գործարանների տեղակայման վայրի համար դիտարկվել է մի քանի վայր՝ ՈՒրալից մինչև Արևմտյան Սիբիր, սակայն այդ տարածքներից ոչ մեկը նպատակին չի համապատասխանել։ Լավրենտի Բերիան, որն այդ ժամանակ ղեկավարել է ԽՍՀՄ-ում ատոմային զենքի ստեղծման նախագիծը, ընտրության հարցում կանգ է առել Հայաստանի վրա։ Գործարանի շինարարությունը սկսվում է 1947-ին Սևանա լճի մոտ գտնվող տարածքում և ավարտվել 1948-ի մայիսին։

Արտադրական գոտիները գտնվել են Արագած լեռան արևելյան լանջերի մոտ և տեղակայվել են 6 բազալտե քարանձավներում։ Շինարարական աշխատանքներին մասնակցել են նաև գերմանացի ռազմագերիները, որոնք նախկինում ներգրավված են եղել ֆաշիստական Գերմանիայի ստորգետնյա օբյեկտների շինարարական աշխատանքներում։ 1948-ի հունվարին Հայաստանի տարածքում գտնվող միջուկային օբյեկտները ուրան են ստացել Սաքսոնիայից և Չեխոսլովակիայից, իսկ 1949 թ. մշակվել է առաջին ատոմային ռումբը, որ փորձարկվել է ՈՒրալում՝ Մագնիտոգորսկ քաղաքից 100 կմ հեռավորության վրա։ 1949 թ. սեպտեմբերին պաշտոնական Վաշինգտոնը և Լոնդոնը ընդունել են խորհրդային միջուկային ռումբի փորձարկման փաստը։ Զեկույցում նշվում է, որ ռումբի ստեղծման աշխատանքները ղեկավարել է պրոֆեսոր Առաքելյանը՝ Միկոյանի դպրոցական ընկերներից մեկը (փաստաթղթում անունները նշված չեն)։

Մեկնաբանություններ