Ակադեմիկոս Վ. Մ. Բեխտերև. Անմահությունը՝ գիտության տեսանկյունից

Մեր ժամանակակից դարաշրջանի պատմության այն պահերին, երբ մենք գրեթե ամեն օր լուրեր ենք ստանում պատերազմներում հարյուրավոր ու հազարավոր մարդկային զոհերի մասին, հատկապես համառորեն առաջ են գալիս «հավիտենական» կյանքի և անձի անմահության վերաբերյալ կարևոր հարցեր:

Նաև առօրյա կյանքում, ամեն քայլափոխին բախվում ենք մեր հարազատ ու մոտիկ մարդկամց կորստի հետ` բարեկամների, ընկերների, ծանոթների, որոնք մահացան բնական և ոչ բնական մահով: «Հնչեց կրակոցը, և մարդը այլևս չկա»: «Հիվանդությունը խլեց մեզնից մեր ընկերոջը, որը գնաց այլ աշխարհ». այսպես են ասում, սովորաբար, նոր գերեզմանի վրա:
Բայց իրականում ի՞նչ է տեղի ունենում:

Եթե մեր մտավոր ու հոգևոր կյանքը դադարում է այն պահից, երբ կանգ է առնում սրտի բաբախումը, և եթե մենք մահից հետո պիտի վերածվենք «ոչնչի», անկենդան մի նյութի, որը ենթակա է տարրալուծման և հետագա փոփոխությունների, ապա հարց է առաջանում` ի՞նչ արժեք ունի այս կյանքը: Եթե կյանքի ավարտը հոգևոր իմաստով «ոչինչ» է, ուրեմն ո՞վ կարող է գնահատել այս կյանքը բոլոր իր հուզումներով ու տագնապներով: Անգամ, եթե կյանքը զարդարվում է հանձինս ճշմարտության, բարության և գեղեցկության հավերժական իդեալներին ձգտող լավագույն հոգիների, այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր ապրող և գործող մարդու համար ինչո՞վ կարելի է արդարացնել այս իդեալների առավելությունները անձնական, շահամոլ և ինքնահաճ ձգտումների նկատմամբ: Որովհետև, եթե չկա անմահություն, ուրեմն կյանքում չկա նաև բարոյականություն, և այնժամ առաջ է գալիս «Ամեն ինչ թույլատրելի է» համոզումը: Իրապես, ինչո՞ւ ես պիտի հոգ տանեմ ուրիշների մասին, եթե ես և նրանք պիտի փոխադրվենք «ոչնչի» մեջ, և այդ «ոչնչի» հետ մեկտեղ վերացվում է, բնականաբար, ամենայն բարոյական պատասխանատվություն: Մարդ արարածի մահը առանց հավիտենական հոգու, որին հավատում և ընդունում են բոլոր ազգերն ու կրոնները, արդյոք չի՞ վերացնում ընդհանրապես էթիկայի գաղափարը, նաև ամեն ձգտում` դեպի երջանիկ և լուսավոր ապագան: Եթե մահվամբ ընդմիշտ դադարում է մարդու գոյությունը, ապա, հարցնում եմ` ինչո՞ւ հոգ տանել ապագայի մասին: Վերջապես, ինչի՞ համար է պարտքի զգացումը, եթե մարդկային անձի գոյությունը դադարում է մահից առաջ` վերջին շնչի հետ միասին: Ավելի ճիշտ չէ՞ր լինի այս դեպքում ոչինչ չփնտրել կյանքում, այլ միայն վայելել հաճույքները, որը նա տալիս է, քանզի կյանքի վախճանից հետո, միևնույն է, ոչինչ չի մնալու: Իսկ ինչ վերաբերում է ուրիշների նկատմամբ հոգատար լինելուն, արժե՞ արդյոք դրա մասին մտածել, եթե «ես» և «ուրիշները» վաղը կամ մյուս օրը կամ ավելի ուշ կվերածվենք «ոչնչի»: Բայց չէ՞ որ դա արդեն ուղղակի ժխտումն է մարդկային հարաբերությունների և ամեն հասարակայնության, որը մեր առաջ դնում է հայտնի պարտականություններ:
Ահա թե ինչու մարդկային բանականությունը չի հաշտվում այն մտքի հետ, թե մարդը ամբողջությամբ ոչնչանում է իր երկրավոր կյանքի ավարտից հետո, և տարբեր կրոնները ստեղծում են աննյութական հոգու կերպարը, որի գոյությունը շարունակվում է գերեզմանից այն կողմ` որպես անմարմին կենդանի էակ:

Այսպիսով, ժողովրդական էպոսը և կրոնական մտահայացքը նախապես մատնանշում են այն, ինչը պետք է գիտության հետազոտման առարկան լինի և ինչը, մինչև վերջին ժամանակները, մնում էր նրա ուշադրությունից դուրս: Ճիշտ է, փիլիսոփայությանը խորթ չէ անմահության գաղափարը, քանզի նա արդեն վաղուց էր դրել հոգու անմահության խնդիրը, որը պահանջում է իր լուծումը, և, ինչպես հայտնի է, Սպինոզան, հետո նաև Կանտը, չասելով ուրիշ փիլիսոփաների մասին, ընդունում էին հոգու անմահությունը: Նրանցից մեկն ասում էր. «Եթե ընդունենք, որ կյանքը հոգու մեջ է, այլ ոչ թե մարմնի, ապա մահը ընդամենը հոգու ազատագրումն է մարմնից. Մենք զգում ենք հոգու մեջ ինչ-որ բան, որը մահվան ենթակա չէ»: Փիլիսոփաներից ոմանք այս հարցում հարում էին քրիստոնեական հավատալիքներին:
Քրիստոնեական ուսմունքը, ինչպես հայտնի է, խոսում է մեռելների համընդհանուր հարության մասին` որպես խոստում և ապագայում կատարվելիք փաստ, սակայն գիտության ոլորտի մարդիկ կասեն. «Ընդհանուր հարությանը պետք է հավատալ, որովհետև դա մեծագույն հրաշք է, սակայն գիտական միտքը չի կարող հենվել հավատքի վրա, դրա համար էլ վաղուց հրաժարվել է բոլոր հրաշք կոչված երևույթներից»: Ահա թե ինչու գիտնականներից շատերը այն տեսակետի կողմնակիցն են, որը ժխտում է հանդերձյալ կյանքի գաղափարը:
Սակայն, նախքան այս հարցին լուծում տալը, դուրս գանք կրոնական և այս հարցում նրան հարող փիլիսոփայության հարթությունից ու դառնանք մարդկային անձի անմահության գիտական վերլուծությանը, այսինքն, այն գիտությանը, որը ճանաչվում է որպես ճշգրիտ, և տեսնենք՝ ինչպե՞ս պիտի լուծվի մարդու անմահության խնդիրը գիտական տեսանկյունից:
Ոչ այնքան վաղ անցյալում գիտական մտահայացքը հենվում էր «երեք կետերի»` ֆիզիկական էներգիայի, նյութի և հոգու ճանաչման վրա, որոնք իրար միջև իբր ոչ մի ընդհանրություն չունեին: Բայց անցած դարի ընթացքում գիտությունը, հանձինս Մայեր և Հելմհոլց գիտնականների, հարստացավ մեկ նոր՝ էներգիայի հաստատունության օրենքով: Այն ասում է, որ էներգիան կարող է փոխակերպվել մի տեսակից մյուս տեսակին, սակայն չի ծախսվում ու չի նվազում: Դրանից առաջ ընդունված էր, ինչպես հայտնի է, նյութի հաստատունության սկզբունքը, այսինքն, նյութի քանակը, չնայած բոլոր տեսակի փոխակերպումներին, մնում է հաստատուն: Սակայն ավելի ուշ գիտական հայտնագործումները, հատկապես ռադիոակտիվ նյութերի, նաև ռենտգենյան ճառագայթների հայտնագործումը, խարխլեցին նախկին պատկերացումները, քանի որ ակնհայտ դարձավ, որ, թեպետ աստիճանաբար և դանդաղ, նյութը փոխակերպվում ու անցնում է էներգիայի մեջ: Մյուս կողմից, գիտականորեն ապացուցված է, որ նյութի ատոմները, որոնք մասնատվում են էլեկտրոնների, իրենցից ներկայացնում են ոչ այլ ինչ, եթե ոչ էներգիայի կենտրոններ, հետևաբար, ֆիզիկական աշխարհում էներգիայի մասին մենք կարող ենք խոսել որպես էության, որն ընդգրկում է իր հասկացության մեջ և՛ ֆիզիկական էներգիա, և՛ տեսանելի ու շոշափելի նյութը: Այլ կերպ ասած, կարելի է ընդունել, որ էներգիան պոտենցիալ վիճակի պայմաններում սկիզբ է դնում նյութին` մատերիային կամ մասսային, իսկ վերջինն էլ, այս կամ այլ պայմաններում, կարող է մասնատվել մի շարք ֆիզիկական էներգիաների: Այս խնդրի լուծմանը մոտենալով` Դեկարտը ասում էր, որ նյութը «շարժում է» կամ «ուժ է»:

Այսինքն, բոլոր մարմինները կարող են իրենցից մասնիկներ տարանջատել ավելի թույլ կերպով, քան ռադիոակտիվ նյութերը: Դա ցույց է տալիս, որ նյութը հատկություն ունի դանդաղ տարրալուծվելու: Այսպիսով, նյութի ռադիոակտիվությունը, տարրալուծումը, տարանկումը (դիսոցացիան), իր ապանյութականացումը` դրանք բոլորը հոմանիշներ են: Էլեկտրականությունը և արևային ջերմությունը այլ բան չեն, եթե ոչ՝ տարանջատված նյութը:
Բայց սրանցից այն կողմ մնում է հոգևոր աշխարհը կամ, այսպես ասած, հոգեկան, ավելի ճիշտ` նյարդահոգեկան գործունեությունը, որն անմիջականորեն մեր կողմից ճանաչվում է որպես ինքնադիտարկման և ինքնաքննության ճանապարհով բացահայտվող երևույթների աշխարհ: Առարկայական աշխարհը չի կարող ինքն իրեն դիտարկել և, միևնույն ժամանակ, ճանաչվում է մեր կողմից ոչ այլ կերպ, եթե ոչ միայն մեր ներքին ապրումների միջոցով, այսինքն, այն սուբյեկտիվ աշխարհի, որն ինքնաքննությամբ և ինքնադիտարկմամբ է բացահայտվում:

Ռուսերենից թարգմանեց
Դարբասի Հոգևոր Հովիվ
Տեր Ընծա քահանա Միրզոյանը

Մեկնաբանություններ