«Խրուշչովները և գորբաչովներն ավերեցին այն պայծառ ապագան, որին մարդկությունն սպասել էր հազարավոր տարիներ»

«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՀԱՍԱՐԱԿԱՐԳԸ ՄԵՐ ԻՄԱՑԱԾ ԲՈԼՈՐ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԵՎ ՈՉ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿԱՐԳԵՐԻՑ ԱՄԵՆԱԱՐԴԱՐԱՑԻՆ ԷՐ»

-Պարոն Օհանջանյան, Դուք ականատեսն ու կրողն եք Հայաստանի խորհրդային պատմության ողջ շրջանի և դրան հաջորդած անկախության: Խորհրդային կարգերի տապալումը մե՞ծ ցնցում էր Ձեզ համար:
-Անշո՛ւշտ: Դա մեծ ցնցում էր ոչ միայն ինձ համար, այլև իմ բոլոր ժամանակակիցների: Անսպասելի էր, անընդունելի: Ես Մոսկվայում կրթված մարդ եմ, բարձրագույն կուսակցական և դիվանագիտական դպրոց ավարտած: Իմ կոմունիստ լինելը համոզմունքներով էր պայմանավորված, ոչ թե շահադիտական նպատակներով:
-Երբ խորհրդային կարգերի փլուզումից հետո սկսեցին բացահայտորեն քննադատել այն ամենը, ինչ ֆետիշացվում էր նախկին վարչակարգի կողմից, Դուք տեսա՞ք առողջ հատիկ այդ քննադատության մեջ:
-Իհարկե: Կային թերություններ, որոնք մենք տեսնում-քննադատում էինք թե՛ խորհրդային տարիներին, թե՛ դրանից հետո: Ես չեմ ուզում դասախոսություն կարդալ խորհրդային կարգերի առավելությունների, արժանիքների մասին: Դրանք այնքան շատ են եղել: Բայց և չեմ կարող մոռանալ, որ կային անընդունելի բաներ, որոնց մասին մենք խոսել ենք մեր կուսակցության 20-րդ և 22-րդ համագումարներում: Բավական է կարդալ արձանագրությունները՝ համոզվելու համար իմ խոսքերի ճշմարտացիության մեջ: Ինձ անգամ նախկին կուսակիցներս մեղադրել են հակախորհրդային պահվածքի մեջ՝ իմ «Կյանքիս էջերից» հուշագրքում տեղ գտած որոշ մտքերի պատճառով: Բայց դա խիստ օբյեկտիվ գիրք է ու պրոխորհրդային: Ես մինչև հիմա էլ կարծում եմ, որ խորհրդային հասարակարգը մեր իմացած բոլոր պատմական և ոչ պատմական հասարակարգերից ամենաարդարացին էր, թեև զերծ չէր թերություններից: Ստալինի անձի պաշտամունքի մասին, այդ ժամանակաշրջանի բարբարոսությունների մասին հնչած քննադատությունները ես համարում եմ շատ տեղին և ճիշտ:
-Խորհրդային հասարակարգի ամենասև էջը ստալինյան ժամանակաշրջանն էր: Ինչպե՞ս եք գնահատում դրան հաջորդած «ձնհալը», որի հեղինակը՝ Նիկիտա Խրուշչովը, չլինելով շատ նշանակալից քաղաքական ֆիգուր, կարողացավ բեկում մտցնել հսկայական կայսրության կյանքում և ստալինյան դժոխքի վերջակետը դնել:
-Ես չէի ասի, թե Խրուշչովը դժոխքի վերջակետը դրեց: Նա դժոխքի սկիզբը դրեց: Եթե ստալինյան ռեպրեսիաների ժամանակ տուժել էր մի քանի միլիոն մարդ, ապա խրուշչովյան «ձնհալից» տուժեցին միլիարդավոր մարդիկ, ովքեր բռնել էին սոցիալիզմի ուղին: Դա ներառեց մոտ քսան պետություն ունեցող սոցիալիստական լագերը, Խորհրդային Միության տասնհինգ հանրապետությունները:
-Այսինքն՝ սոցլագերի փլուզումը, որ եղավ 1990-ականներին, սկսել էր Խրուշչո՞վը:
-Այո՛: Սկսեց Խրուշչովը, զարգացրեց և ավարտեց Գորբաչովը: Խրուշչովները և գորբաչովներն ավերեցին այն պայծառ ապագան, որին մարդկությունն սպասել էր հազարավոր տարիներ:
-Իսկ պատկերացնո՞ւմ եք, որ Ստալինից հետո Խորհրդային Միությունը ղեկավարեր ևս մեկ «ստալին», օրինակ՝ Լավրենտի Բերիան: Ինչպիսի՞ն կլիներ այդ «պայծառ» ապագան:
-Եթե ուսումնասիրենք պատմությունը, կտեսնենք, որ բոլոր կայսրերի, սուլթանների, կենտկոմի քարտուղարների ժամանակ էլ եղել են թե՛ լավ, թե՛ վատ բաներ: Բացարձակ դրական իշխանավոր գոյություն չունի պարզապես: Միայն հարյուրավոր տարիների ընթացքում են իմաստավորվում, արժևորվում այս կամ այն գործչի աշխատանքը, նրա պատմական նշանակությունը: Տիգրան Մեծ, Պետրոս Ա, Նապոլեոն… այս կերպարները հետագայում են ստեղծվել ու ընդունվել մարդկության կողմից:
-Այսինքն՝ հիշյալ կերպարները արհեստականորեն գունազարդվե՞լ են մարդկության աչքում՝ ըստ Ձեզ:
-Իհարկե: Շատ բացասական բաներ մոռացության են տրվում, և մարդկությանը մատուցվում է հորինված մի կերպար: Ես համոզված եմ, որ մեկ-երկու հարյուր տարի հետո պատմաբանները, փիլիսոփաները գովեստով կխոսեն այն յոթանասուն տարվա հրաշքի մասին, որը գոյություն է ունեցել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո աշխարհի 1/6 մասի հսկայական, հզոր հատվածում: Դա իսկական հրաշք էր, որի դրսևորումները ակնհայտ էին հենց Հայաստանի Հանրապետության փոքր մակերեսի վրա: Ի՞նչ էր Հայաստանը խորհրդային կարգերից առաջ. գյուղական մի խոպան: Ի՞նչ էր յոթանասուն տարի առաջվա Երևանը, որը հիմա էլ աչքիս առջև է. հարթ կտուրներով, ձյունից և անձրևից տառապած մի գյուղ, որի բնակիչները չէին կարող տնից դուրս գալ, եթե անձրև էր գալիս, որովհետև փողոցները կորած էին ցեխի մեջ, երեխաները սովորում էին դպրոցներում, որոնք չէին ջեռուցվում: Առհասարակ երկրում ո՛չ գազ կար, ո՛չ լույս, ո՛չ ջուր: Մի ամբողջ թաղամասի համար մեկ ծորակ էր գործում փողոցի մի ծայրում, որի առջև մարդիկ մշտապես դույլերով հերթ էին կանգնած: Մեկ էլ 1990-ականներին հայտնվեցին մարդիկ, որ վրդովված հայտարարեցին. «Էս ի՞նչ եք արել, ինչո՞ւ եք մարդկանց տուն տվել, տներում լույս, գազ, ջուր ապահովել…»: Բնակարա՜ն: Դուք հասկանո՞ւմ եք, թե ինչ է դա նշանակում: Բնակարան ստանալ հասկացությունը ծնվել է խորհրդային կարգերի հետ. այսօր չեն կարող պատկերացնել, որ մարդը երկու տարի աշխատում էր որևէ հիմնարկում, և նրան կանչում ու բնակարանի օրդեր էին հանձնում: Սա Աստծո պարգև էր, որի նմանը չէր տեսել ժողովուրդն իր ամբողջ պատմության ընթացքում: Եվ հիմա՝ քսանհինգ տարվա, այսպես կոչված, ազատ-անկախ կարգերի ընթացքում, ժողովուրդը կորցրեց այն ամեն դրականը, որ ձեռք էր բերել խորհրդային շրջանում: Վաճառեցին գործարաններ, բնական հարստություն, արժեքավոր սարքավորումներ: Մարդիկ այսօր կրթություն են ստանում ու մնում անգործ, որովհետև չկա արդյունաբերություն, չկան աշխատատեղեր: Ես դեմ չեմ, որ լավ բաներ են ազատությունը, անկախությունը: Բայց ինչպե՞ս են օգտագործվում դրանք: Եթե ի նպաստ ժողովրդի, շատ գովելի է: Իսկ եթե ոչ, ո՞ւմ են դրանք պետք:

«ԳԱՂԹԵԼ ԵՆ ՈՏՔՈՎ»

-Դուք ցեղասպանվածի ժառանգ եք մորական կողմից: Պատմեք, խնդրեմ, Ձեր տատին վերաբերող դրվագը մեր ընթերցողներին:
-1915-ին Վանում է ապրել իմ մորական պապի ընտանիքը՝ պապս, տատս, մայրս, մորաքույրս և մորեղբայրս: 1915-ին նրանք Վանից փախել են Արևելյան Հայաստան: Երկու դուստրերը՝ Անահիտը և Վարսենիկը, քայլել են հոր հետ, իսկ մեկ-երկու տարեկան որդին մշտապես եղել է մոր գրկում: Գաղթել են ոտքով: Պապս, որ քահանա էր, առաջնորդում էր գաղթականներին: Ճանապարհի մի հատվածում նա նկատում է, որ տատս վայր է ընկնում, բայց չի կարողանում հետ գնալ, որովհետև ժողովուրդը գալիս էր իր հետևից: Գիշերով հասնում են մի հայկական մատուռի, որտեղ հանգստանալուց հետո պիտի առավոտյան շարունակեին ճանապարհը: Միայն այդ ժամանակ է պապս հնարավորություն ունենում ապագա մորս՝ Անահիտի հետ, գնալու այն տեղը, որտեղ ընկել էր տատս: Հասնում են ու տեսնում տատիս դիակը՝ արյան մեջ շաղախված: Իսկ թե ինչ էր պատահել երեխային, այդպես էլ չեն իմանում: Սպանել էին, առևանգել, թե ինչ, ոչ ոք այդպես էլ չիմացավ:

«ՀԱՆԴԻՊԵԼ ԵՄ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ, ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՄԵԾԵՐԻ ՀԵՏ»

-Հուշեր ունեք, որոնց առանցքում նշանավոր մարդիկ են` Յուրի Գագարին, Անաստաս Միկոյան, Գոհար Գասպարյան, Պարույր Սևակ, Համո Սահյան, Սիլվա Կապուտիկյան, Կոնստանտին Օրբելյան, այլք: Կպատմե՞ք մի կենդանի հուշ:
-Ես իմ երկար կյանքի ընթացքում հանդիպել եմ քաղաքական, մշակութային աշխարհի շատ ու շատ մեծերի հետ: Այդ մասին գրել եմ իմ հուշերի գրքում: Բայց մեր ծանր զրույցը թեթևացնեմ մի զվարճալի պատմությամբ: Երբ Եգիպտոսում Խորհրդային Միության հյուպատոսն էի, Գոհար Գասպարյանը և Տիգրան Լևոնյանը ժամանել էին Կահիրե: Մի օր նրանց առաջարկեցի միասին գնալ գիշերային ակումբ, մի բան, որ արգելված էր խորհրդային մարդկանց: Բայց հյուպատոսի հետ ամեն տեղ էլ կարելի էր գնալ:
-Ինչո՞ւ, հյուպատոսն անվերահսկելի՞ էր:
-Հյուպատոսը վստահված անձ էր. նա, օրինակ, կարող էր գնալ գիշերային ակումբ՝ ստուգելու` արդյո՞ք այնտեղ չկան խորհրդային քաղաքացիներ:
-Դուք վայելում էիք արգելված պտուղը իբրև «հետախո՞ւյզ»:
-Այո՛: Գնացինք ակումբ չորսով՝ Գոհարը, Լևոնը, ես և կինս՝ Էլլան: Պորտապարուհին սկսեց պարել և փնտրել այն տղամարդուն, որի գիրկը կցանկանար նստել պարն ավարտելուց հետո: Այդպիսին էր կարգը: Եվ պարն ավարտելուց հետո եկավ ու նստեց Տիգրանի գիրկը: Գոհարը կտրուկ շրջվեց ու ասաց. «Տիկո՞, քո արածը քեզի դուր եկա՞վ»: Պարուհին հավանաբար կռահեց, թե ինչ ասաց Գոհարը, վեր կացավ Տիգրանի գրկից ու նստեց Գոհարի գիրկը: Այդ պահը կա լուսանկարված, տպագրվել է իմ գրքում:
-Եվ իբրև ամփոփում՝ պատմեք, թե ինչպե՞ս ստացաք Գագարինի ինքնագրով լուսանկարը:
-Գագարինի հետ հանդիպել եմ 1961 թվականին՝ իր թռիչքից հետո: Ես սովորում էի Մոսկվայի բարձրագույն կուսակցական դպրոցում: Գագարինը հանդիպման էր եկել ուսանողության հետ: Ցնծություն էր մեզ համար: Լեփ-լեցուն դահլիճում էր ընթանում հանդիպումը: Նախապես գնել էի Գագարինի լուսանկարը: Երբ հանդիպումն ավարտվեց, մոտեցա ու խնդրեցի, որ ինքնագիր տա: Մեծ սիրով ստորագրեց, և ես խնամքով պահում եմ այն:
-Իսկ նրա մարդկային կերպարում ի՞նչ բացահայտվեց Ձեզ համար: Տիեզերքում եղած առաջին մահկանացուն առանձնահատուկ որևէ բան չունե՞ր իր նկարագրում:
-Ես մինչ այդ հանդիպումը նրա մասին շատ էի կարդացել և գիտեի, որ համեստ, զարգացած մարդ է: Իմ պատկերացումները հաստատվեցին այդ հանդիպման ընթացքում: ՈՒնենալով իմացությունների հսկայական պաշար՝ նա իր խոսքով շատ հասանելի էր սովորական մարդկանց համար, անգամ դեմքի արտահայտությամբ էր այդպիսին՝ մտերմիկ, հասանելի: Նրա հետ շփվելիս չէիր մտածում, թե քո դիմաց հրաշքի հետ առնչված մեկն է, մարդ, որը եղել է տիեզերքում:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ