«Այն հիվանդությունները, որ ունի այս հասարակությունը և շատ խորությամբ դրանցով տառապում է, մենք չենք համարում հիվանդություն»

«Իրատեսի» հյուրն է արվեստաբան ՎԻԳԵՆ ԳԱԼՍՏՅԱՆԸ, որի հետ զրույցի առիթը «Գաֆէսճեան» արվեստի կենտրոնում բացված «Կամո Նիգարյան. Շիզոպոլիս» ցուցահանդեսն է: Նա այդ ցուցահանդեսի համադրողն է, համանուն պատկերագրքի հեղինակը: Ցուցահանդեսը կգործի մինչև դեկտեմբերի 20-ը: Ցուցանմուշների մեծ մասը տրամադրել է Կամո Նիգարյանի կինը՝ Մարինե Հարոյանը:

«ԿԱՄՈ ՆԻԳԱՐՅԱՆ. ՇԻԶՈՊՈԼԻՍ»-Ն ԱՅՍԲԵՐԳԻ ԵՐԵՎԱՑՈՂ ՀԱՏՎԱԾՆ Է»

-Վիգեն, ցուցահանդեսն անելիս որքանո՞վ էր դյուրին կամ դժվար ներկայացնել մի արվեստագետի, որն այժմ մեր կողքին չէ և չունի ֆիզիկական մասնակցություն այն ամենին, ինչ կատարվում է իր անձի և ստեղծագործության շուրջ:
-Դժվարությունները շատ էին, իհարկե, մանավանդ Կամոյի նման արվեստագետի դեպքում: Արվեստի գործը ներկայացնելիս մեզ մոտ հաճախ չեն մտածում, որ ներկայացնելու ձևից է մեծապես կախված այն ընկալելու արդյունքը: Համադրողը, բացի գիտահետազոտական աշխատանքից, անում է նաև որոշակի ստեղծագործական աշխատանք: Եվ որոշ պատկերացումներ կարող են չհամընկնել տվյալ գործի կամ արվեստագետի ընդհանուր ստեղծագործության հետ: Միևնույն ժամանակ, կարծում եմ, դա հնարավորություն է տալիս գործերը մի քիչ ավելի լայն շրջանակներում ներկայացնելու, բացելու փակագծերը: Հաճախ արվեստագետն ունի շատ կոնկրետ դիրքորոշում, բայց երբ նրա ստեղծագործությունը դուրս է գալիս արվեստանոցից, ձեռք է բերում ինքնուրույն կյանք: Պետք է միշտ դիտարկել, թե ինչպես է տվյալ գործը խոսում այսօրվա քաղաքական, մշակութային, էթիկական համատեքստի հետ: Հաճախ, երբ արվեստագետը կողքիդ է, բավական բարդ է դառնում այս խնդրի լուծումը: Որպես համադրող՝ ես միշտ աշխատում եմ չխախտել այն հիմնական սկզբունքները, որ ունի արվեստագետը: Այս ցուցահանդեսն անելիս առաջին հերթին մտածեցի, թե ինչը պետք է դուրս թողնել, ինչը՝ ոչ: Շատերի համար հայտնություն էր Կամոյի 1970-80-ականների գործունեությունը: Մեզ մոտ ընդունված է արվեստագետին բնորոշել, կլիշեավորել կոնկրետ մի ոճի մեջ: Կամոն այն արվեստագետներից էր, որ փորձում էր անընդհատ կոտրել այդ կարծրատիպերը: ՈՒ իմ խնդիրն էր ցուցադրել նրա բարդ, բազմաշերտ ստեղծագործական ուղին: Այս ցուցահանդեսն այսբերգի երևացող հատվածն է, բայց ես հույս ունեմ, որ դիտողները կընկալեն արվեստագետի լայն աշխարհայացքն ու հարուստ պրակտիկան:
-Դուք ասում եք. «Կամո Նիգարյանի ստեղծած առարկաները հարցնում են՝ ի՞նչ ենք մենք»: Այդ հարցի հստակ պատասխանն ունե՞ր ինքը՝ հեղինակը:
-Իհարկե ուներ: Բայց, իմ կարծիքով, հարցի պատասխանն ինքնին հարց է: Կամոն ասում էր՝ պետք է սովորես, որպեսզի միշտ կասկածես: Նրա համար գիտելիքը նախ և առաջ անհրաժեշտ էր՝ կասկածի տակ դնելու համար այն բոլոր համոզմունքները, նորմերը, որոնք շրջապատը, հասարակությունը, իշխանությունը պարտադրում են՝ որպես հավաստի ճշմարտություն:
-Եթե «Շիզոպոլիսը» համընդհանուր իրողություն է, ուրեմն խելագար լինելն անխուսափելի է և օրինաչափ: Այս մոտեցման պարագայում ինչպե՞ս են «ախտորոշվում» ոչ խելագարները:
-Հետաքրքիր հարց է: Շիզոֆրենիայի երևույթը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում: Խելագարության մասին պատկերացումները շատ կտրուկ փոխվեցին 20-րդ դարում, քանի որ այն դարձավ ինստիտուցիոնալիզացված մի ախտ: Միշել Ֆուկոն իր «Կլինիկաների ծնունդ» երկում վերլուծում է հոգեբուժարանի ֆենոմենը՝ որպես 20-րդ դարի ամենահատկանշական երևույթ: Դա մի շրջան է, երբ փորձ է արվում հասարակությունը տարաբաժանել ինչ-որ սանդղակների: Այսինքն՝ մինչև 20-րդ դարը հոգեկան հիվանդն ինտեգրված էր հասարակության մեջ ինչ-որ ձևով, նրան չէին «բուժում»: Մարդը, որ հասարակության սահմանած նորմերից դուրս էր, այդ նույն հասարակության մեջ տեղ ուներ, քանի որ հասարակությունն այնքան էլ համակարգված չէր, ավելի հոսուն-հեղհեղուկ էր: ՈՒ նաև այդ մարդկանց համար գտնվում էր դեր, ֆունկցիա: Նրանք փակված չէին, մեկուսացած չէին հասարակությունից ինչ-որ բժշկական հիմնարկներում: Ֆուկոն ասում էր, որ երբ հոգեկան հիվանդ կոչվածը հայտնվում է հոգեբուժարանում, իրականում նա դառնում է այն միակ մարդը, որ տեսնում է ամբողջ ճշմարտությունը, իրականության աբսուրդի շերտերը: Ինձ թվում է, որ Կամոյի մոտեցումն էլ այս տեսակետի հետ ինչ-որ առումով կապակցված էր: Դա գալիս է Նիցշեից՝ գերմանական փիլիսոփայությունից: Հայտնի է, որ Նիցշեն էլ խելագարվեց կյանքի վերջում: Հոգեկան հիվանդը ինչ-որ տեղ պայծառատես է, քանի որ կարողանում է տեսնել նորմատիվ օրենքներից այն կողմ եղածը: Այսինքն՝ տեսնել այն ճշմարտությունը, որը սահմանված չափանիշներից դուրս է: Եվ երբ այդ հարցադրումն արվում է մեր այսօրվա մշակութային, հասարակական-քաղաքական կյանքի կոնտեքստում, հակասական մի բան է ստացվում: Ընդունված է մտածել, թե այն մարդիկ, որոնք ամեն օր գնում են աշխատանքի, իրենց առօրյա գործերով են զբաղվում, առևտուրն են անում, ստանդարտ-մեքենայացված կյանքով են ապրում, առաջնորդվում են այն օրենքներով, որոնց սահմանման մեջ իրենք որոշիչ որևէ դերակատարություն չեն ունեցել, նորմալ մարդիկ են: Իսկ այն մարդիկ, ովքեր ապրում են այդ ամենից դուրս, հասարակության կողմից որակվում են որպես գիժ: Վերջիններիս ապրելակերպը ոչ մի կանոնով, ոչ մի օրենքով սահմանված չէ: Նրանք չեն մասնակցում այն պրոցեսներին, որոնց սովորաբար մասնակցում է հասարակության մեծ մասը: Եթե նոր համակարգիչ կամ հեռախոս է արտադրվում, նորմալ կոչված մարդը տարվում է այն ձեռք բերելու մոլուցքով:
-Այսինքն՝ հիվանդանում է:
-Այո՛: Այսինքն՝ այն հիվանդությունները, որոնք ունի այս հասարակությունը և շատ խորությամբ դրանցով տառապում է, մենք չենք համարում հիվանդություն: Սա է խնդիրը: ՈՒ կարծում եմ, որ Կամոն այդ խնդիրն իր աշխատանքներում բարձրացնում էր՝ և ավելի գլոբալ մոտեցմամբ: Օրինակ՝ ապանյութականացված պատերազմի խնդիրը: Այսօր պատերազմն արդեն համարվում է կյանքի նորմատիվ: Եթե անգամ նորմատիվ չենք համարում, միևնույն է, ընկալում ենք որպես չափազանց տարածված, մասսայականացված երևույթ, որը չի առաջացնում մեր վրդովմունքը, մեր տագնապը, այն էմոցիոնալ ռեակցիան, որը պիտի առաջացներ: Դա մեզ համար ընդամենը մեդիապատմություն է, որը մենք ընդունում ենք շատ հանգիստ, այնինչ դա կատարյալ խելագարություն է:
-«Հոմունկուլուս» շարքին անդրադառնալով՝ գրում եք. «Հոմունկուլուսները ներկայանում են որպես բնական էակներ, սակայն իրականում ստեղծված են մարդու կողմից: Դրանք խորհրդանշում են մարդկության՝ բարձրագույն իշխանության ձգտման իղձը, այսինքն՝ բնության օրենքներից դուրս կյանքի արարումը... Սակայն դրանց գոյությունը դիտարկվում է որպես պատմական անհրաժեշտություն, քաղաքակրթության էվոլյուցիայի մեջ ապրիորի պայման»: Հոմունկուլուսների այս բնութագիրը անվրեպ կարելի է տարածել այսօրվա իշխանատենչ գոյաձևերի վրա: ՈՒրեմն նաև պետք է ընդունել, որ նրանց գոյությունը պատմական անհրաժեշտությո՞ւն է, քաղաքակրթական էվոլյուցիայի ապրիորի պայմա՞ն: ՈՒրեմն պետք է համակերպվե՞լ նրանց առկայության հետ, խաղաղ գոյակցե՞լ այդ տեսակի կողքին:
-Ինձ թվում է՝ այո: Մարդու գոյության մեջ կա երկակիություն: Մենք բնական էակներ ենք, բայց միևնույն ժամանակ ձգտում ենք կատարելագործել բնությունը: Այդ ձգտումը մեր մեջ ծրագրված է ի սկզբանե: ՈՒ այդ նախապայմանը, այդ հակասությունը, ինձ թվում է, Կամոն էլ շատ լավ հասկանում էր: Լինելով բնությունից կերտված՝ մենք ամեն կերպ փորձում ենք այդ բնությունը ոչնչացնել ու դառնալ գերբնական: Ինչպե՞ս վերաբերվել սրան, ինչպե՞ս հասնել այն բանին, որ հնարավոր լինի համատեղել անհամատեղելին: Այս պրոցեսը, ըստ իս, Կամոյի ամբողջ ստեղծագործության հիմքում է. համատեղել անհամատեղելին, ոչ թե լուծել պարադոքսը, այլ պարադոքսն ինքնին դարձնել աշխատող մեխանիզմ: Արվեստագետը, գիտնականը՝ սկսած Էյնշտեյնից ու Սախարովից, վերջացրած մյուսներով, երբեք չի մտածում, թե իր նորարարությունը կարող է ինչ-որ տեղ վնասել հասարակությանը, նա հաճախ պատկերացում չունի իր գործունեության դեստրուկտիվ կողմի մասին: Չի ենթադրում, որ ասենք, ատոմային էներգիան ստեղծելու արդյունքում լինելու է Հիրոսիմա: Բայց և պատմությունը ցույց է տալիս, որ այդ պրոցեսներն անհրաժեշտ են, որպեսզի մարդկությունը փոփոխվի, գա իր նոր տեսակին: Թերևս կարելի է պնդել Նիցշեի նման, որ եթե չլինեն այդ բացասական փոփոխությունները, մարդը՝ որպես օրգանիզմ, որպես երևույթ, չի կարող զարգանալ: Ըստ նրա՝ բռնությունն անհրաժեշտ է քաղաքակրթությունը զարգացնելու համար, քաղաքակրթության զարգացման ցանկացած փուլի նախորդում է ահավոր դեստրուկտիվ մի երևույթ: Ես չեմ հավատում, որ մենք կարող ենք այդ պրոցեսներից դուրս մնալ, քանի որ դրանք բոլորիս են վերաբերում, դրանք ձևավորում են տարածություն և գիտակցություն:

«ԽԶՎԵԼ Է ՀԱՂՈՐԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏԻ ԵՎ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ»

-Մեր հասարակության մեջ ի՞նչ քանակական և որակական կշիռ ունի այն զանգվածը, որի համար էական է արվեստի, արվեստագետի գործոնը:
-Եթե կա այդպիսի զանգված, կարծում եմ, որ շատ չնչին տոկոս է կազմում: Եթե խոսում ենք Հայաստանի լոկալ կոնտեքստի մասին, ցավոք, պիտի ասեմ, որ անկախության շրջանում կտրուկ խզվել է հաղորդակցությունը արվեստագետի և հասարակության միջև: Այն այսօր ունի շատ դեկորատիվ բնույթ՝ ամենալայն իմաստով: Արվեստագետի գործառույթը Հայաստանում, կարելի է ասել, չեզոքացվել է: Այսօր արվեստագետը կարող է և պետք է ունենա կարևոր դեր հասարակության մեջ, այնինչ մենք չունենք տեղ այդ մարդկանց համար, տարածություն՝ այդ դերն իրագործելու համար: Իսկ այն մարդիկ, որոնք համարում են, որ այդ գործառույթն անհրաժեշտ է, աշխատում են անմիջականորեն արվեստագետի հետ, և նրանք էլ ունեն նույնանման խնդիրներ, ինչ արվեստագետները: Այսինքն՝ այդ զանգվածը մնացել է մի փակ շրջանում, և մենք որոշակի ճգնաժամի մեջ ենք: Դա շատ ակնհայտ չէ, որովհետև կենցաղային մակարդակի վրա չի երևում: Խոսքս ոչ թե Հայաստանին է վերաբերում, այլ Երևանին, որովհետև Հայաստանի մասշտաբով շատ քիչ բան է կատարվում այդ ոլորտում: Երևանի նման քաղաք-պետության մեջ բավական շատ մշակութային իրադարձություններ են տեղի ունենում, և դա ստեղծում է թյուր կարծիք, թե մեզ մոտ արվեստը շատ առողջ, գործուն վիճակում է: Բայց երբ դիտարկում ես, թե ինչպես են այդ երևույթներն անդրադառնում հասարակական-քաղաքական պրոցեսների վրա, տեսնում ես, որ այդ բնագավառներն իրականում միմյանցից լրիվ կտրված են: Այնինչ դրանք այսօր և միշտ պետք է փոխկապակցված լինեն:

«ԱՍԵՍ ԱՊՐՈՒՄ ԵՆՔ ՀԱՄԱՏԱՐԱԾ, ԳԼՈԲԱԼԻԶԱՑՎԱԾ ԳՈՎԱԶԴԻ ՄԵՋ»

-Կամո Նիգարյանի, ինչպես և մեր օրերում մոռացված Սարգիս Սաֆարյանի, Միքայել Արուտչյանի օրինակով կարելի է դատել պլակատի, ագիտատորական արվեստի գաղափարական և էսթետիկական որակների մասին: Այսօրվա գովազդախեղդ առօրյայում արվեստի այդ տեսակը պետք է համարել մեռա՞ծ, թե՞ նոր էվոլյուցիայի փուլ թևակոխած իրողություն:
-20-րդ դարի պլակատային արվեստը բոլորովին ուրիշ բան էր: Գովազդային «արվեստը» իր մեջ պարունակում է մեծ տոկոսով գեղարվեստական տարր, որովհետև առանց դրա գովազդը չի կարող ունենալ այդքան մեծաքանակ մարդկանց գրավելու հնարավորություն: Բայց այսօր գովազդի մեջ որոշողը ոչ թե արվեստագետն է, այլ մարկետոլոգը, կազմակերպության ղեկավարը, պատվիրատուն: Այսինքն՝ գովազդը թիմային աշխատանք է, որին մոտենում են տարբեր կողմերից: Եթե առաջ շատ հստակ հասկացվում էր, թե ինչ է գովազդը, եթե այն ուներ նյութական տեսք ¥պլակատ, պաստառ և այլն¤, այսօր այդ հստակության սահմանը փոքր-ինչ ջնջվել է: Գովազդը ծածուկ սողոսկում է կյանքի բոլոր շերտերը: Ասես ապրում ենք համատարած, գլոբալիզացված գովազդի մեջ՝ առավոտից մինչև գիշեր: Դա դառնում է տեսողական, լսողական, զգայական տեռոր և բերում է նրան, որ մարդն ապազգայանում է: Եթե 20-րդ դարի գովազդում կային կրթական, վերլուծական միտումներ, և այդ գովազդի նպատակը ոչ միայն ինչ-որ բան վաճառելն էր, այլև սպառողին մտածել ստիպելը, ապա այսօրվա գովազդը սպառողին ներկայացնում է ապրանք՝ ամեն կերպ թաքցնելով այդ ապրանքի իսկական էությունը: Եթե մենք գնում ենք «Սնիկերս», չենք մտածում, թե ինչպես է այն հասել հայաստանյան սուպերմարկետ, թե քանի երեխա է չնչին կոպեկների դիմաց չարչարվել, որպեսզի հավաքվի կոնֆետի հումքը և այլն, և այլն: Այսինքն՝ մենք չենք տեսնում այն, ինչ կա այդ ապրանքի հետևում: Այսօրվա գովազդի նպատակը միայն ապրանք վաճառելն է: Դիտելով «Կոկա-կոլայի» գովազդը՝ չենք ընկալում այն իբրև գաղափարախոսություն: Ընկալում ենք որպես մի բան, որը, չգիտես ինչու, պետք է լինի մեր սեղաններին: Այն դեպքում, որ դա կապիտալիզմի գաղափարախոսությունը վերարտադրող-մատուցող ապրանք է: Այնպես որ, այսօր մեծ անհրաժեշտություն կա աչալուրջ և քննադատական հայացքով դիտելու ցանկացած գովազդային երևույթ:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ