Ոչ շատ վաղ անցյալի մի պատմություն

Արևելյան Հայաստանը և ընդհանրապես՝ Հարավային Կովկասը Ռուսական կայսրությանը միացնելու գործում Ղարաբաղն ու Ղարաբաղի հայկական էլիտան (մելիքներն ու հոգևորականները) առանցքային դերակատարություն ունեին:

18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին խանական լծի տակ ճկռած Արցախի համար ռուսական բանակի հարավային շարժը փրկության հույս էր, միաժամանակ մելիքները կարծում էին, որ պարսիկների դեմ պատերազմում օգնելով ռուսներին՝ կայսերական արքունիքը կպարգևատրի իրենց և Ղարաբաղում կվերականգնի մելիքների իշխանությունը:

Արխիվային փաստաթղթերը վկայում են, որ մելիքների հույսերը սին չէին. ռուսական արքունիքն ու կովկասյան բանակի հրամանատարությունը, իրոք, նման խոստումներ տվել են: Բայց նույն փաստաթղթերը նաև վկայում են, որ Արցախի մելիքներին «իրենցով անելու» հանգամանքն օգտագործելով՝ ռուսները Ղարաբաղի խանի «վախն էին բռնում» և դրդում նրան դավաճանության, այն է՝ հրաժարվել պարսկական գերիշխանությունից և ընդունել Ռուսաստանի գերիշխանությունը:

Արդյունքում, 1805-ի մայիսի 14-ին Գանձակի մոտակայքում՝ Քյուրակչայ գետի ափին, Թիֆլիսի և Գանձակի հոգևոր առաջնորդ Հովհաննես արքեպիսկոպոս Գեղարդակրի և Վարանդայի մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանի ներկայությամբ ռուսական բանակի հրամանատար Պավել Ցիցիանովի և հայ մելիքների դաշինքից ահաբեկված Իբրահիմ խանը պայմանագրով Ղարաբաղը հանձնեց Ռուսական կայսրությանը:

Ինչ խոսք, հայ մելիքների հույսերը չարդարացան. Իբրահիմ խանը մնաց որպես Ղարաբաղի կառավարիչ՝ ռուսական արքունիքի բարձր հովանու ներքո: Փաստացի, ռուսները մելիքներին օգտագործեցին, վերջում մելիքական համակարգը լուծարեցին՝ Արցախի մելիքական տների ղեկավարներին բարձր թոշակներ նշանակելով և հիմնականում Պետերբուրգ ու Մոսկվա տեղափոխելով:

Անշուշտ, սա չի նշանակում, որ Փանահի որդի Իբրահիմի գործերը լավ էին. ստորագույն խարդավանքների ու բանսարկությունների շարանով Արցախին տիրացած երբեմնի քոչվոր Ջևանշիրների ճակատագիրը շատ ավելի ցավոտ պետք է լիներ: Ընդամենը մեկ տարի անց՝ 1806-ի հուլիսի 18-ին, դեպի Արցախ շարժվող պարսից գահաժառանգ Աբբաս-Միրզայի զորքից Շուշին պաշտպանող մայոր (հետագայում գեներալ-լեյտենանտ) Դմիտրի Լիսանևիչը Շուշիի մոտակայքում՝ Խանեն բաղ կոչվող տեղանքում մորթեց Իբրահիմ խանին (կասկածում էր դավաճանության մեջ):

Բայց և այնպես, ռուս կայսեր հրովարտակով անմիջապես Ղարաբաղի խան կարգվեց նրա որդին՝ Մեհտի-Ղուլին, որին արդեն իսկ շնորհվել էր ռուսական բանակի գեներալ-մայորի կոչում: Այդպես էլ չմարսելով հոր սպանությունն ու հասկանալով, որ նույն ճակատգիրն իրեն է սպառնում՝ Մեհտի-Ղուլի խանը 1822թ.-ին փախավ Պարսկաստան, ինչից հետո գեներալ Վալերիան Մադաթովի հրամանով լուծարվեց Ղարաբաղի խանությունը և վերակազմվեց Ռուսական կայսրության Ղարաբաղի նահանգի՝ ռուսական անմիջական և ուղիղ կառավարմամբ:

Ինչու՞մ է սխալվել Ռուսական կայսրությունը. ոչ մի բանում:

Քաղաքականությունն իշխանության հասնելու մասին է, և ռուսները Ղարաբաղում հասել են այդ իշխանությանը, այլ կերպ ասած՝ խաղը լավ են խաղացել ու հաղթել են այդ խաղում:

Անարդար ոչ մի բան չեն արել. զենքի ուժով տարածքը նվաճել են, բնիկներին՝ հայերին, փրկել են բնաջնջումից, մելիքներին չեն նեղացրել ու փոխհատուցել են խոստացած-չարածը, Հայ Եկեղեցու դիրքերն ամրապնդել են, հայերի գլխին փորձանք դառած ստոր Ջևանշիրներին պատժել են:

Այսօր էլ ռուսական արքունիքից, նույն ինքը՝ ժամանակակից Կրեմլից իշխանություն ակնկալող և Կիրիենկոյի զանգին սպասող մերօրյա մելիքները պետք է այս պատմությունը լավ հիշեն և նաև ականջներին օղ անեն՝ ի տարբերություն կայսերական մյուս ազգերի, ռուսները միակն են, որ չկայսերական կյանքի փորձ չունեն:

Կրկնում եմ՝ միակն են:

Ասել կուզե՝ կայսերական խաղերը ռուսները լավ են խաղում, հատկապես՝ իրենց ավանդական ազդեցության գոտիներում:

Միհրան ՀԱԿՈԲՅԱՆ

Մեկնաբանություններ