«Ազատությունը սեփական շղթաների մեջ պարել իմանալն է»

«Իրատեսի» հյուրը ֆրանսիացի բանաստեղծ, թարգմանիչ, հրապարակախոս, հայ մշակույթի և պատմության կարևոր իրողություններին լավատեղյակ ՍԵՐԺ ՎԵՆՏՈՒՐԻՆԻՆ է:
«Ինքն իրեն հավաք պահելը, ինքն իրեն արգելելը մարդ լինել է». Ալբեր Կամյուի այս խոսքն է ընտրել իմ զրուցակիցը՝ որպես մեր զրույցի բնաբան: Զրույց, որը բացահայտում է Վենտուրինի մտավորականի, տեսանողի, հայ ժողովրդի բարեկամի, մեր սրբազան լեռան՝ Արարատի յուրատիպ մեկնողի հավատամքն ու յուրահատուկ աշխարհընկալումը:

ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՔԵՐԹՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԵՏՔ Է ԻՐԱԿԱՆՈՒՄ ՄՂԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂԻՆ ՄՏՈՐԵԼՈՒ ԵՎ ԱՅԴՊԻՍՈՎ ՆՐԱՆ ԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ԳՈՒՑԵ ԱՎԵԼԻ ԼԱՎԸ

-Պարոն Վենտուրինի, մի հարցազրույցում ասել եք. «Քերթությունը զենք է բռնության դեմ»: Դարեր ի վեր կան և՛ քերթությունը, և՛ բռնությունը: Դրանք հավասարազո՞ր են:
-Դրանք հավասարազոր չեն, եթե նույնիսկ պատմության արձանագրած այս կամ այն բռնությունը արվեստում արձագանք է գտնում: Իմ կարծիքով` պետք է վերադառնալ հին հույներին ու «հիբրիսի» գաղափարին՝ չափի զգացումի բացակայությանը: Հունական դիցաբանության էրինիներն այլևս այստեղ չեն, որ մեզ պաշտպանեն. ըստ Էսքիլեսի՝ այդ «սուրբ էակները» մեզ պաշտպանում էին մեր կատաղությունների անզսպությունից: Իսկ «Եվմենիդներում» այդ «Բարերարուհիները» Եվրիպիդեսի համար Արդարության պահապաններն էին: Կատաղությունը և սրբությունը պիտի պարփակված մնային խոսքի հզորության ու տաղաչափության մեջ, որն իսկ ռիթմ ու երաժշտություն է: Քերթությունը՝ որպես սրբության իմաստի կրող, իր մեջ հավաք է պահում այդ բռնությունը: Եթե արվեստը բացում է իր դռները դևերի առաջ ու բացում է քաոսը մեր առաջ, ապա պիտի կարողանա հսկել այդ հիբրիսին՝ թե՛ իր ձևի ու թե՛ իր բովանդակության մեջ: Փիլիսոփայական քերթությունը պետք է իրականում մղի ընթերցողին մտորելու և այդպիսով նրան դարձնելու գուցե ավելի լավը, իր սրբության իմաստի անվապտույտով նրան նվիրի կատարսիսային ձև: Վոլտերին անդրադառնալով՝ Ֆրիդրիխ Նիցշեի համար «ազատությունը սեփական շղթաների մեջ պարել իմանալն է»: Այսօր այդ ճանապարհով գնալը խաբկանք է թվում, այնինչ ես կարծում եմ, որ այսօր դա հրատապ է, այլապես կատարյալ անկարգությունը հենց դրան է սպասում՝ ամենուր հաստատվելու համար:

«ՆՇԵԼ ԿԱՐԵՎՈՐԱԳՈՒՅՆԻՆ՝ ԿՈՄԻՏԱՍԻՆ, ՈՎ ՄԵՆԱԿ ՈՒ ԼԱՎԱԳՈՒՅՆՍ, ՔԱՆ ՈՐԵՎԷ ՄԵԿԸ, ԹԱՐԳՄԱՆԵՑ ՀԱՅ ՀՈԳԻՆ»

-Նարեկացուն, Քուչակին, Չարենցին համարում եք Ձեր ներշնչանքի աղբյուրը: Ֆրանսիական և համաշխարհային գրականության ո՞ր անունների կողքին կդնեք նրանց:
-Եթե Քուչակը միանգամից հիշեցնում է Ռոնսարին, ապա գիսաստղ Գրիգոր Նարեկացին ու լուսարձակ երկնաքար Չարենցը, ինչպես երկնքից ընկած երկու եզակի մոնոլիտ, իրենց ժամանակը կտրել-անցել են առանց որևէ հնարավոր համեմատության: Նրանք իրենց մեջ կրում ու ամփոփում են ողջ հայ միջնադարյան ու ժամանակակից գրականության լավագույն էջերը: Եթե կամուրջ հաստատենք արվեստի այլ բնագավառների հետ, ապա Չարենցը շատ նմանվում է Ստրավինսկուն՝ իր արևմտյան երաժշտական մշակույթի վերընթերցումով, ինչպես նաև Պիկասոյին՝ իր արվեստի ժանրերի վերացումով ու շրջանակներից դուրս աշխատելու հզոր կամքով: Դիոնիսոսի կերպարը իշխում է Չարենցի մոտ: Իր տեսողականության ընկալմամբ և հայոց լեզվի հարցում որպես հիմնադրողի իր աշխատանքով Գրիգոր Նարեկացին՝ Վասպուրականի իմաստուն բանաստեղծը, մնում է հավերժական: Նա հիմնադիր է, շինարար, միջնադարի հայոց լեզվի մեծ վարպետ, ու նրա պոեզիան լայն բացված պատուհան է. իր աշխատանքով նա ավելի հարազատ է Ապոլոնին: Նրա շունչը սեփական ժամանակաշրջանից առաջ է անցնում, այն դարեդար գնում է դեպի հավերժություն (ad vitam Ջternam), ու իր համամարդկայնությամբ նա համեմատելի չէ ուրիշ մեկի հետ: Եզրափակելով ասեմ, որ եթե պետք է տալ հայ մշակույթի մեկ հանճարեղ արվեստագետի անուն, ապա ես չեմ մոռանա նշել կարևորագույնին՝ Կոմիտասին, ով մենակ ու լավագույնս, քան որևէ մեկը, թարգմանեց հայ հոգին:
-Սայաթ-Նովան իր մեղեդիներո՞վ, թե՞ տեքստերով է ավելի հոգեհարազատ Ձեզ:
-Սայաթ-Նովայի ստեղծագործություններում մեղեդին ու խոսքը անբաժանելի են, դրանք նրա ժամանակաշրջանի քերթության ամենավսեմ մասն են կազմում. նրա քաղցրահամ հմայքներն ու նրա ողբերգությունը: Բայց եթե նրա փառքը դարեր է կտրում-անցնում, ապա երաժշտական մասը հիշողության հետ միասին իրապես ապահովում է իր հաղթանակը: Նա մի գուսան է գուսանների մեջ, բայց այնքան հմայիչ իր կյանքով ու այնքան քնքուշ իր խենթության հասցնող սիրով, որ գերում է բոլոր սրտերը՝ թե՛ ամենաերիտասարդ, թե՛ ամենածեր:

«ԱՄԵՆ ԻՆՉՈՒՄ ԿԱ ՆԱԽ ԵՎ ՀԵՏՈ»

-1986-ին եք ունեցել առաջին շփումը Հայաստանի հետ: Ձեր կնոջ՝ Եղիսաբեթ Մուրադյանի հանդեպ տածած զգացմունքի՞ց է սկսվել Ձեր խոր հայասիրությունը, կապվածությունը հայ մշակույթի, հայ ժողովրդի հետ:
-Երբ մարդ ամեն անգամ նայում է արևին, նա երբեք նույն կերպ չի տեսնում այն: Ամեն ինչում կա նախ և հետո: Ես այդպես եմ տեսնում: Նույնն է տիկնոջս դեպքում: Մի՛ մոռացեք, որ ես հերակլիտյան եմ: «Մտնում ենք ու չենք մտնում նույն գետերի մեջ, մենք ենք ու մենք չենք»: Ժան Բոլակն ու Հանս Վիզմանը այս հատվածը մեկնաբանում են՝ ասելով. «Երբ մենք մտնում ենք մեր կյանքի գետը, մենք այրում ենք այն նյութը, որը կազմում է մեր ինքնությունը, ու մենք չկանք: Ընդհակառակը, այն դեպքում, երբ մենք չենք մտնում, մենք հանում ենք շարժման մեջ գտնվող մարմնի իներցիան, որը նրան վտանգում է, ու մենք կանք»: Նայել է մարդն արևին, ու նա այլևս նույնը չէ: ՈՒ հստակ գիտակցելը արևին ամենամոտ վերքն է:

«ՏԵՍԱՆԵԼԻԻ ՈՒ ԱՆՏԵՍԱՆԵԼԻԻ ՄԵՋՏԵՂՈՒՄ ԳՈՅՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԻ ԿԱՄՈՒՐՋ, ԱՆՑՈՒՄ, ԿԱՅԾԱԿԻ
ԱՐԱԳՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՎԱՍԱՐԱԶՈՐ ԺԱՄԱՆԱԿ, ՏԵՍԻԼԱՊԱՀ. ԴԱ Է ԱՆՑՏԵՍԱՆԵԼԻՆ»

-Խոսենք Ձեր «անցտեսանելիի տեսության» մասին:
-Տեսությունը դեռևս չի նշանակում հասկացություն (փիլիսոփայական իմաստով): Այստեղ համակարգ չկա: Այստեղ հեռանկարն է հաշվի առնվում: Իսկ ինձ հաճախ դիմում են՝ խոսելու դրա մասին՝ որպես հասկացության: Եթե մասն անդրադառնում է ամբողջին, ապա իմ լուսաբեկորներն անդրադառնում են միայն իրենք իրենց: Ահա այդտեղ է իմ պոեզիան: Տեսանելիի ու անտեսանելիի մեջտեղում գոյություն ունի կամուրջ, անցում, կայծակի արագությանը հավասարազոր ժամանակ, տեսիլապահ. դա է անցտեսանելին: Ապրում եմ կայծակի նշանի ներքո՝ մերկ ուսերով: Հերակլիտն ասում էր. «Այն կապը, որ չենք տեսնում, ավելի ուժեղ է այն կապից, որը տեսնում ենք»: Իմ ստեղծագործական առաջին տարիներին ես հետաքրքրվել եմ հիպնոգոգիկ վիճակով, որը գիտակցության մի յուրօրինակ վիճակ է՝ քնին նախորդող ու քնի միջև, որը տեղի է ունենում քնելու ընթացքի առաջին փուլում: Հետո այն Անդրանցորդը, որը ես դարձել եմ, Հիպնոսի թագավորությունից ավելի հեռուն է գնացել: Ես հարթող եմ ու վերծանող, ապագայի ճամփաների խորաթափանց ընթերցող-պայծառատես: ՈՒ միայն իսկական տեսիլներն են պայծառատես պահանջում: Նախազգացումներն են ինձ անընդհատ հյուսում ու քանդում. այստեղից էլ խորաթափանցության մասին որոշակի գաղափարը: Ես տեսնում եմ գործը՝ մարդուն ստեղծելիս, գործը՝ որպես լինելության կերպարանափոխությունների բազմապատկում: Հույս ունեմ, որ մի քանի դար հետո ինձնից կմնա սա՝ ի նշան իմ անցած երկրային կյանքի: (Ծիծաղում է - Կ. Ռ.)

«ԱՅՈ՛, ԿԱ՛ ԱՅՍՕՐ ԻՍԿԱԿԱՆ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ»

-Ճանաչելով դասական հայ գրականությունը՝ ժամանակակից հայ արձակի ժողովածու կազմելիս ի՞նչ նոր բացահայտումներ եք արել Ձեզ համար:
-Կնշեմ երկու անուն՝ Դավիթ Մուրադյան և Հովիկ Վարդումյան: Նրանք իրարից շատ տարբեր են, ու երկուսն էլ ինձ բարեկամ են դարձել: Հատկապես հայտնաբերեցի գրողներ, ովքեր Չարենցի համեմատությամբ էլ անգամ կարող են համարվել ոչ փոքր գրողներ: Կին հեղինակներից՝ Ալիս Հովհաննիսյանը: Կոփված հոգի ունեն այս արձակագիրները: Բայց նախ և առաջ ես կարդացի ու բացահայտեցի ամբողջովին եռացող, խմորվող գրականություն, որն անչափ քաջալերող է ապագայի համար: Պետք է սպասել, որ երկինքը բացվի ու վերջապես տեսանելի դառնան ամենափայլուն աստղերը։ ՈՒրեմն՝ հեռավորությո՛ւն: Այո՛, կա՛ այսօր իսկական հայ գրականություն, բայց անհրաժեշտ են այլ պատմական պայմաններ, որպեսզի այն զարգանա, ու երևան գա մեծ գրականություն:

«ՄԱՅՐՍ ՀԱՃԱԽ ԱՍՈՒՄ ԷՐ, ՈՐ ԻՆՁՆԻՑ ԼԱՎ ԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼ ԴՈՒՐՍ ԿԳԱՐ»

-Դժվար չէ՞ այդքան հայկականություն կրելով Ձեր մեջ՝ ապրել Ֆրանսիայում:
-Ա՜հ, գիտե՞ք, հասել եմ այնպիսի մի կետի, որ կարող եմ ապրել ցանկացած տեղում: Այնքա՜ն հիշողություններ ունեմ, կարծես հազար տարեկան լինեմ։ Երբ երիտասարդ էի, ու մայրս ինձ տեսնում էր օրերով կարդալիս-աշխատելիս, հաճախ ասում էր, որ ինձնից լավ բանտարկյալ դուրս կգար: Եվ նա չէր կատակում: Կան անշարժ ճամփորդություններ, որոնք նույնպես անչափ հարուստ են, ու դա նորություն չէ Ձեզ համար: Գեղագիտության իմացություններով հարուստ կին եք և ճամփորդում եք գրականության միջոցով. այդպես չէ՞: ՈՒրեմն հայկականությունը գաղթի ու մեկուսացման մի ձև է կյանքի դիմաց, բայց կյանքն է միայն կարևոր: Կինս էլ կարող է դրա մասին վկայել: Այն, ինչ կարող ենք բերել մի մշակույթի տիրույթ, հաճախ ամփոփված է հեռավորություն պահելու մեջ: Պետք է սովորել իրերից կտրվել-հեռանալ՝ դրանք ավելի լավ տեսնելու համար, այդպես չէ՞: Դա փիլիսոփայական, ստոիկյան, էպիկուրյան ձև է. և մի՞թե մեզ բավականաչափ չեն սովորեցրել: Սպինոզայի «Ո՛չ ծիծաղել, ո՛չ էլ լաց լինել, բայց հասկանալ»-ը, համենայն դեպս, շատ օգտակար է: Իրականում ես կարոտում եմ ապագային: ՈՒրեմն եկեք պահենք մեր ժպիտը: Մի՞թե մի նոր Վերածննդի նախօրե չենք ապրում:

«ՍԻՐՈՒՄ ԵՄ ԱՐԱՐԱՏԸ՝ ՄԱՍԻՍԸ, ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՄԵԾԱԳՈՒՅՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆԻՇԸ, ԱՅԴ ՄԵՂՐԻ ՈՒ ՍԱԹԻ ԲՈՒՐՄՈՒՆՔՈՎ ՔԱՐԵ ԱՐԵՎԸ»

-«Նայեցի Արարատին՝ ուղիղ աչքերի մեջ՝ աչքերի խորքը, և նա ինձ ողջունեց»,- գրում եք Ձեր բանաստեղծության մեջ: Արարատը համարում եք հայկակա՞ն, թե՞ համամարդկային գործոն:
-Սիրում եմ Արարատը՝ Մասիսը, հայ ժողովրդի մեծագույն խորհրդանիշը, այդ մեղրի ու սաթի բուրմունքով քարե արևը, ինչպես հաճախ ասում եմ: Նա Հայաստանի անհուն հարացույցն է, ինչպես ինձ գրել է ֆրանսիացի բանաստեղծ Իվ Բոնֆուան: Նա համամարդկային է ու կանչ է՝ լեռն ի վեր գնալու: Եվ ուրեմն, ո՞ւր է այն խճուղին, որ տանում է դեպի այդ սրբազան լեռը: Այո՛, բարձրանալ, քանի որ կյանքը բարդ է: «Եվ լեռն ի վեր»` այս վերնագիրն է կրում իմ բանաստեղծությունների հայերեն թարգմանությունների ժողովածուն: Արարատին նայելիս կյանքի դասեր ես ստանում, նրա վսեմ ճակատով հմայվելիս մարտնչելու և գործելու ցանկություն ես զգում. մի խոսքով՝ ապրելու ցանկություն:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ