«Արվեստը պիտի հանդիսատեսին մտածելիք տա. եթե չի տալիս, ոչինչ է»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է բեմադրիչ ԱՐՄԵՆ ՄԵՀՐԱԲՅԱՆԸ: Նրա հետ զրույցի առիթը ամիսներ առաջ Համազգային թատրոնում բեմադրված «Արտավազդ-Շիդար» ներկայացումն է՝ ըստ Գուրգեն Խանջյանի պիեսի:

«ԱՅՆ, ԻՆՉ ՉԻ ԸՆԿԱԼՎՈՒՄ, ՉԻ ՄԱՐՍՎՈՒՄ, ՉԻ ԷԼ ՍԻՐՎՈՒՄ»

-Արմեն, «Արտավազդ-Շիդարի» պրեմիերայից անցել են ամիսներ: Այս կարճ ժամանակահատվածում կարողացե՞լ եք հասկանալ, զգալ, թե ինչպես է հանդիսատեսն արձագանքում Ձեր բեմադրությանը:
-Ես առանձնապես ակտիվ չեմ հանդիսատեսի արձագանքին, համացանցի, մամուլի հրապարակումներին հետևելու հարցում: Բայց և այնպես լսել եմ թե՛ դրական, թե՛ բացասական, թե՛ բացասականից էլ վատ կարծիքներ: Կար ժամանակ, երբ այդ բաներն ինձ հուզում էին, որովհետև դրանից էր կախված քո՝ իբրև բեմադրիչի ապագա գործունեությունը: Հիմա անտարբեր եմ դարձել, որովհետև այս երկրում նման թատերաոճի, նման թատերաձևի, նման ընթերցման առաջխաղացումն ու ապագա ճակատագիրը բացարձակորեն չեմ տեսնում: Իսկ բեմադրելու այդ ձևն ինձ հետապնդում է արդեն քառասուն տարի: Ինձ միշտ հետաքրքրել է, թե մենք երբ ենք ինչ-որ բան սիրում, երբ է մեզ ինչ-որ բան դուր գալիս: ՈՒ հասկացել եմ, որ դեռ դպրոցական տարիքից, դեռ դպրոցական առարկաներից սկսած՝ մեզ դուր են եկել այն բաները, որոնք հեշտ են մարսվել: Այն, ինչ չի ընկալվում, չի մարսվում, չի էլ սիրվում:

«ԹԱՏՐՈՆԸ ՉՊԻՏԻ ԱՎԱՐՏՎԻ ՏՎՅԱԼ ԴԱՀԼԻՃԻ, ՏՎՅԱԼ ԲԵՄԱՏԱՐԱԾՔԻ, ՆԵՐԿԱՅԱՑՄԱՆ ՏԵՎՈՂՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐՈՒՄ»

-Մենք վանվում ենք այն ամենից, ինչն ըմբռնելու համար ուղեղի ջա՞նք է պահանջվում:
-Այդպես է ստացվում: Մի անսովոր օրինակ բերեմ. մարդկանց մեծամասնությունը շուն է սիրում, և շատ քչերը՝ կատու: Ինչո՞ւ, որովհետև շներին հեշտ է ձեռնասուն դարձնել, ընտելացնել, իսկ կատուն չի ընտելանում, ինքնիշխան է, ինչի մասին Կիպլինգն է վաղուց լավագույնս գրել: Ինձ համար թատրոնը երբեք չի եղել այս պահին, տվյալ բեմատարածքում, տվյալ դահլիճում ամփոփվող, սպառիչ ինֆորմացիա տվող ինչ-որ բան: Թատրոնը չպիտի ավարտվի դահլիճի, ներկայացման տևողության սահմաններում: Եթե դու ներկայացումը դիտելուց հետո քեզ հետ ոչինչ տուն չես տանում դահլիճից, եթե այն չի շարունակվում ներկայացման գործողությունների ավարտից հետո, եթե հարցեր չեն ծնվում քո մեջ, որոնց պատասխանը կարող է գտնես տարիներ հետո, դա ինձ համար արժեք չունեցող ներկայացում է: Ես չեմ ընդունում, որ բեմադրությունը բեմադրիչի կողմից արդեն լիովին հաղթահարված փուլ է: Դուք էլ նկատած կլինեք, որ լավագույն ստեղծագործությունները՝ անկախ ժանրից ¥լինի թատերական բեմադրություն, կինո, գեղանկար, երաժշտություն, գրականություն, թե այլ բան¤, նրանք չեն, որ անմիջապես ընկալվում են մարդկանց կողմից ու անմիջապես ավարտվում են: Այլ այն գործերն են, որոնք ավարտվելուց հետո դեռ երկար շարունակվում են, մնում մարդկանց հետ: Ավելին ասեմ. երբ այդպիսի գործերը դու ուզում ես վերապատմել, տեսնում ես, որ դա անելն անհնար է: Արվեստի այդպիսի ստեղծագործությունները սյուժե չունեն, չես կարող ասել, թե ինչի մասին են: Այդպիսիք մարդ արարածի լավագույն ստեղծագործություններն են՝ քարի դարից մինչև այսօր: Այն գործերը, որոնք ունեն խիստ ընթեռնելի, հասկանալի ճակատագիր, որոնք կարող ես պատմել, բառերով ներկայացնել, դրանք արժեզուրկ, դատարկ գործեր են:
-Այսինքն՝ մնայուն ու արժեքավոր են այն գործերը, որոնք զգացողությունների, ոչ թե բառերի մակարդակո՞ւմ են ընկալելի:
-Իհարկե: Կոնկրետ խոսքս «Արտավազդ-Շիդարի» մասին չէ, այլ ընդհանրապես դրամատուրգիայի. քանի որ դրամատուրգիան կառուցված է խոսքի, բառի վրա, տանուլ է տալիս: Բառն ավելի սահմանափակ է, քան, ասենք, հնչյունը, գույնը: Բավական է բառերով պատմվի ներկայացման սյուժեն, ներկայացումն արժեզրկվում է:

«ՇԵՔՍՊԻՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿ ՉԿԱՐ ԿԻՆՈ, ՈՒ ԹԱՏՐՈՆԸ ԲՈԼՈՐ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆ ԻՐ ՎՐԱ ԷՐ ՎԵՐՑՆՈՒՄ»

-Ստացվում է, որ թատրոն երևույթն ի սկզբանե դատապարտված է: Եթե մենք բարձրարժեք կտավը, երաժշտությունը, գրական երկը, կինոնկարը հնարավորություն ունենք վերանայելու և վերարժևորելու ժամանակի մեջ՝ տասնամյակներ, անգամ հարյուրամյակներ անց, ապա բեմադրությունն այսօրյա, տվյալ կարճ ժամանակի մեջ ստեղծվող և «սպառվող» ժանր է: ՈՒրեմն ի՞նչ, ո՞րն է լավ ու վատ ներկայացումներն իրարից զանազանող սահմանը:
-Համաձայն եմ Ձեր դիտարկմանը: Ես Գուրգեն Խանջյանի հետ զրուցելիս էլ ասել եմ, որ այսօր չեն գրվում պիեսներ, գրվում են կինոսցենարներ: Ասենք` կա տեսարան, որում հերոսը սրախողխող է անում մյուս հերոսին, ենթադրվում է, որ պիտի արյուն թափվի: Սա թատրոնի տեսարան չէ, կինոյի դրվագ է, ինչպե՞ս այն տեղավորես թատրոնի պայմանականության մեջ: Խանջյանն ինձ առարկել է՝ ասելով, թե Շեքսպիրի ժամանակ էլ էին այդպիսի տեսարաններով պիեսներ գրվում: Իսկ ես ասացի. «Բայց չէ՞ որ Շեքսպիրի ժամանակ չկար կինո, ու թատրոնը բոլոր երևույթները ներկայացնելու ֆունկցիան իր վրա էր վերցնում»: Եվ կա մի հետաքրքիր բան. թատրոնի վերածնունդը պայմանավորված է կինոյի ծնունդով: Այս է պատճառը, որ ի հայտ եկան Մեյերխոլդի, Թաիրովի, Վախթանգովի նման բեմադրիչները:
-Նրանց ստեղծած տեսակի գոյությունը թատրոնում կինոյի ծննդո՞վ է պայմանավորված՝ ըստ Ձեզ:
-Իհարկե: Ես ցավում եմ, որ կինոյի ծննդով թատրոնը վերածնվեց, բայց զարգացում քիչ ունեցավ: Ցավոք, բոլշևիզմը ոչ միայն կուսակցական առումով, այլև ընթերցման առումով նվաճումներ է գրանցում: Այն, ինչ կոչում ենք ժողովրդայնություն, դրա տակ պետք է հասկանանք արվեստի ամենապարզ գործերը: Իհարկե, «պարզ» բառը շատ բարդ բառ է: Այդ գործերը պարզության չեն ձգտում, դրանք պարզունակ են: Եվ ինձ համար դրանք արվեստի հետ որևէ կապ չունեցող գործեր են: Փարաջանովի, Տարկովսկու գործերը չես կարող պատմել, բառերով ներկայացնել: Որովհետև զգայականը դրանցում այնքան մեծ է, որ բառերի համար տեղ չկա:
-Եվ այդպիսի գործերը յուրաքանչյուր ոք յուրովի է «ընթերցում», այնպես չէ՞:
-Իհարկե: Երբ ես Ֆոլկների «Աղմուկ և ցասում» վեպը կարդացի, այն ինձ վրա մեծ տպավորություն թողեց հենց նրանով, որ պատմվելիք չէր, զգայական էր: Այսինքն՝ Ֆոլկները հասել էր այն մակարդակին, որ արձակը վերածել էր սիմֆոնիայի: Հիմար է այն մարդը, որ փորձում է երազը պատմել: Երազն ինչպե՞ս կպատմես, ընդամենը կարող ես ներկայացնել մի կոմպոզիցիա: Ես դերասաններին ասում եմ, որ իրենց քննության կառնեն այն ժամանակ, երբ իրենք կսկսեն քննություն հանձնել: Երբ քննություն չեն հանձնում, քննելի չեն: «Երբ ձեր արածը այսօրվա կամ վաղվա տեսնելիք երազն է, դուք քննելի չեք: Հենց փորձեք դառնալ սրան-նրան հաճոյացող, սրա-նրա համար քննելի, ձեզ միանգամից քննության կառնեն, կքննադատեն»,- հուշում եմ դերասաններին: Ե՞րբ են քննադատում, երբ քննություն ես հանձնում: Ցավոք, այսօր մեր թատրոններում ներկայացումները խիստ ներկայանալի են, այդքան ներկայանալի, այդքան հասարակ չի կարելի լինել: Արվեստը պիտի հանդիսատեսին մտածելիք տա. եթե չի տալիս, ոչինչ է:

«Ի ԴԵՊ, ԹԱՏՐՈՆԻՆ ԱՄԵՆԱՄԵԾ ԱՐՋԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՏՈՒՑԵԼ Է ՍՏԱՆԻՍԼԱՎՍԿԻՆ՝
ԴԱՆՉԵՆԿՈՅԻ ՀԵՏ»

-1981 թվականին Ձեր բեմադրած «Էլեգիայի» և «Արտավազդ-Շիդարի» միջև ձգվող, դրանք իրար կապող գիծը տեսանելի էր ինձ համար, ես տեսա նույն բեմադրիչի ձեռագիրը բեմում: Ձեզ համար այդ գիծը տեսանելի՞ է, գիտակցվա՞ծ է:
-Այո՛, ես այդ գիծը տեսնում եմ: «Արտավազդ-Շիդարում» ես փորձեցի ավելի հեռուն գնալ: Ես այստեղ էկլեկտիկան, ոճախախտումներն ավելի ցցուն սարքեցի: Նպատակ չի եղել ցույց տալ ժամանակագրությունը, կոնկրետ տարեթիվը, երբ կատարվում են գործողությունները: Առաջին նպատակը եղել է այդ պահի տրամադրությունը հաղորդել: «Էլեգիայում» չկար բառ, բառը չէր կաշկանդում: Հանդիսատեսն ազատ էր իր ընկալումների մեջ, կարևորը վերջնական հանրագումարն էր: Ի դեպ, թատրոնին ամենամեծ արջի ծառայությունը մատուցել է Ստանիսլավսկին՝ Դանչենկոյի հետ: Նրանք գիտեին, որ թատրոնը նույնպես ապրանք է, պիտի վաճառվի: Իսկ թատրոնը լավ վաճառվող ապրանք դարձնելու համար պետք էր թատրոն բերել այն վերապրումները, որոնք թատրոնը կդարձնեին հոգեհարազատ յուրաքանչյուր դիտորդի համար: Իսկ Մեյերխոլդը, Թաիրովը, Վախթանգովը, չփորձելով անտեսել, հաշվի չառնել հանդիսատեսին, այդուհանդերձ ուրիշ մոտեցում բերեցին թատրոն, ասացին, որ արվեստը պիտի գնա արվեստի ճանապարհով: ՈՒ դա տվեց մտածելու բան թատրոնում: Ես Տարկովսկու «Հայելի» ֆիլմն առաջին անգամ նայեցի, երբ նոր ավարտել էի դպրոցը: «Մոսկվա» կինոթատրոնի դահլիճը տասնհինգ րոպե հետո գրեթե դատարկ էր: Ես մի կերպ դիմացա մինչև վերջ, ու ֆիլմի ավարտից հետո դահլիճից դուրս եկա՝ հայհոյելով-դժգոհելով: Դրանից հետո ևս տասը տարի ես կռվում էի Տարկովսկու հետ: Այդպես շարունակվեց մինչև երկրորդ դիտումը, ու ես այդ ժամանակ միայն՝ տասը տարի անց, ընկալեցի «Հայելի» ֆիլմը: Փաստորեն, իմ ուղեղը պարապ չմնաց այդ տասը տարում: Թեկուզ կռվի միջոցով, բայց ես սիրեցի, հասկացա Տարկովսկու ֆիլմը: Ինչի՞ նման կլիներ, եթե հնդկական կինոյի կամ հայկական սերիալների նման այդ ֆիլմն սկսվեր ու ավարտվեր ինձ համար «Մոսկվա» կինոթատրոնի դահլիճում՝ առաջին դիտման ժամանակ: Դա կնշանակեր, որ անարժեք բան եմ տեսել: Իսկ լավագույն ստեղծագործությունը, կրկնեմ, երբեք չի ընկալվում անմիջապես: Ես կցանկանայի, որ դրամատուրգները այս կերպ մտածեին ու այս մտածողությամբ գրեին պիեսներ: Մենք անվերջ ընդառաջ ենք գնում հանդիսատեսին՝ վատ առումով: Սա լուրջ հարց է, սրա վերաբերյալ կարելի է գրքեր գրել: Մեկ հարցազրույցի ծավալները բավական չեն այս հարցին սպառիչ լուծում առաջարկելու համար: Բայց գոնե մտածել այս ուղղությամբ պետք է:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ