«Աշխարհն ամեն մեկի ճակատագիրն էլ ինչ-որ կերպ խեղել է, այլապես այդ գյուղը չէր լինի»

ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ «Ագռավները Նոյից առաջ» (2015 թ.) ժողովածուն արժանացել է ՀԳՄ Դերենիկ Դեմիրճյանի անվան մրցանակի («Տարվա լավագույն արձակ գործ»): Գրքում տեղ են գտել արձակագրի համանուն վեպն ու անտիպ պատմվածքները: «Ագռավները Նոյից առաջ» վեպն առնչվում է ցեղասպանության դեպքերին, ուր մասնակիորեն տեղ է գտել նաև հեղինակի հայրենի՝ Կարճաղբյուր գյուղի (Վարդենիսի շրջան) պատմությունը:
-Երբ գրում էի վեպը, մտածում էի` երևի թե միակ հայ գրողն եմ, ում՝ ցեղասպանությանը նվիրված գործում ինքնակենսագրական տարր չկա,- «Իրատեսի» հետ զրույցում ասաց Սուսաննա Հարությունյանը:- Բայց վեպը լույս տեսնելուց հետո բարեկամներս ասացին, որ Հարութը իմ պապի հորեղբայրն է եղել՝ 1828 թ. գաղթականներից: Ի դեպ, անունն ընտրել եմ զուտ պատահաբար: Նա Սևանի ավազանում հայտնի մարդ էր, ավազանը պահող, տիրություն անող: Երեխա չի ունեցել, և որպեսզի այդ պայծառ մարդու հիշատակը, անունը չկորչեն, պապս իր ազգանունը Արզումանյանից փոխել է Հարությունյանի: Իրական է նաև գրքում նկարագրվող Շրջված բերդի պատմությունը: Ասում են սարը, որի վրա հիմա Ասվարածին (Մարիամ Աստվածածին) ուխտատեղին է՝ նախկինում սրբավայր (մ.թ.ա. 3-1-րդ դ.), գլխիվայր շրջված բերդ է: Շրջված բերդ գյուղացիներին ոչ մի կերպ չի հաջողվում ոտք դնել, որովհետև ներսից անընդհատ ծծումբ է դուրս գալիս: Միայն մի անգամ գյուղացիներից մեկը մտել և, ասում են, ձձում է հանել… Ճշմարիտ բաները շատ են՝ Մնիկի գերեզմանը, նրա վրայի մանկական պարզունակ նկարը, արձանագրությունը, գյուղի պատմությունը և այլն, բայց վեպը կոլաժային է այն իմաստով, որ հերոսների ճակատագրի մեջ խտացրել եմ փախստականների մի քանի սերնդի հավաքական կերպարը:
-Վերնագրի ընտրությունն ինչո՞վ է պայմանավորված:
-Գրողներ կան՝ սկզբում սյուժեն են կառուցում, կերպարներ են ստեղծում, հետո ընտրում վերնագիրը: Իմ դեպքում թե՛ պատմվածք, թե՛ վեպ, թե՛ վիպակ գրելիս առաջինը վերնագիրն է գալիս, հետո նոր պոչից քարշ տալիս պատմությունը: Ոմանք այս վեպի վերնագրում կապ են տեսնում Աստվածաշնչի հետ, ոմանք մտածում են՝ շեշտում եմ մեր ծագման վաղեմությունը: Եթե անկեղծ՝ չգիտեմ ինչով է պայմանավորված: Կուզենայի մի հետաքրքիր կամ խորամանկ բան ասել, ընթերցողին զարմացնել, բայց իրականում… եկավ, ես էլ բռնեցի: Ինչպես ասում է իմ վեպի հերոսներից մեկը. «էդքան բանը որ իմանայի, Վարսոն չէի լինի, Տեր Աստվածը կլինեի»:
-«Երբեք թույլ չտաս, որ աշխարհը խառնվի քո կյանքին». այս պատգամին գրքի հերոսները կարողանո՞ւմ են հետևել:
-Այո, երկար ժամանակ այդպես էլ ապրում են` պարփակված սարերում ծվարած գյուղում: Նրանք առանձնապես չեն էլ ձգտում այդ շփմանը, որովհետև աշխարհն ամեն մեկի ճակատագիրն էլ ինչ-որ կերպ խեղել է, այլապես այդ գյուղը չէր լինի: Չէ՞ որ գյուղը սկզբում ավերել էին արաբները, դարեր անց այն հարություն է առել յաթաղանից փախածներով, այսինքն, արդեն իր մաշկի վրա զգացել էր աշխարհի դերը: Գյուղը մեծանում էր ոչ միայն ծնունդների շնորհիվ, այլև այն բանի, որ Հարութը միշտ էլ գտնում էր անելանելիության առջև կանգնած մեկին, ով փախչում է օրենքից, կնոջից, ինքն իրենից և թաքուն հասնում սարերը: Եթե հիշում եք, հերոսներից մեկը՝ տատմեր Սաթոն, ասում է. «Ամեն ճակատագիր իր թուրքն ունի»: Ի դեպ, տատմեր Սաթոն նույնպես իրական կերպար է, բայց իհարկե նույն բաները չի արել, ինչ վեպի համանուն հերոսուհին, ուղղակի տատմեր է եղել: Այն օրերի իրականությունը ինչ-որ տեղ նման է մեր այսօրվա իրականությանը, խոսքը նաև աշխարհի այսօրվա վիճակի մասին է: Մենք տեսնում ենք, թե քաղաքակրթությունը ոնց է ավերում մարդու հոգին, նավթի ու ոսկու տենդը ինչ պատերազմներ է հրահրում: Ինֆորմացիայի, չարության, պատերազմների հեղեղը անկախ նրանից` առնչվում են քեզ հետ, թե ոչ, միևնույն է, կյանքդ հարամում են: Պիտի քարից լինես, որ հարևան երկրում ահաբեկչություն լինի, դու երջանիկ սուրճ խմես քո տանը: Վերջին հաշվով, քո տեսակի հետ են այդպես վարվում, վերջին հաշվով, ուզես թե չուզես, դու այս աշխարհի մասն ես:
-Ցեղասպանությունը վերապրած գաղթականները հայրենիքում նոր խնդիրների առա՞ջ են կանգնում:
-Երկիր, մշակույթ, կենցաղ, միջավայր փոխելը միշտ էլ հոգեբանական մեծ լարվածություն է առաջացնում, դեռ հարց է` կդիմանա՞ս, թե՞ կոչնչանաս: Առավել ևս, որ գաղթականների դեպքում դա պարտադրված փոփոխություն է: Ոչ թե փոփոխություն, այլ կյանքը փրկելու միակ ելքը՝ անելանելիությունից, անտերությունից, անզորությունից մղված ճարահատյալ քայլ: Էլի մեջբերում անեմ վեպից։ Հարութն ասում է. «Չկա ավելի մեծ դժբախտություն, երբ ճակատագիրդ քառատված է՝ երբ կյանքդ մի տեղում է, գերեզմանդ՝ բոլորովին այլ»: Մեր գյուղ եկած թե՛ 1915 թվականի գաղթականները, թե՛ Ադրբեջանից գաղթածները անհամեմատ ավելի կիրթ ու հղկված էին և հենց այդ պատճառով դժվար ընտելացան: Չնայած Ադրբեջանից գաղթածները ոչ միայն չընտելացան, այլև մեր պետությունը նրանց սատար չեղավ, և բոլորը գնացին Ռուսաստան: Այդպես է եղել նաև 15 թվին՝ ինչքա՜ն որբեր ուղարկվեցին Ամերիկա և այլ երկրների որբանոցներ, ինչքա՞ն գաղթականներ գնացին այլ երկրներ: Հիմա էլ սիրիահայերը… Ցավոք սրտի, առ օրս Հայաստանը հայերի համար մնում է միջանցիկ (տրանզիտային) հայրենիք:

-Մեկ այլ խնդիր եք նաև բարձրացնում գրքում: Նախշունը լույս աշխարհ է բերում թուրքի երեխային, ավելի ճիշտ` երկվորյակ աղջիկների: «Թող իրենց ճակատագրի ծանրությունը մեր գյուղից տանեն». այս տողերը կարծես ապացույցն են այն բանի, որ նրանց չեն ներում, չեն ընդունում: Աշխարհը ոչ միայն ցեղասպանից, այլև ցեղասպանությունը վերապրածի՞ց է երես թեքում:
-Այստեղ խնդիրը մարդկանց չհղկվածությունը չէ, իրենց սարերի նման բիրտ լինելը չէ: Նախշունը գեղեցիկ է, մեծ արժանիքներ ունի ու դա, բնական է, նախանձ է շարժում: Մեծ դեր է խաղում նաև այն հանգամանքը, որ թշնամու երեխա է բերում քո գյուղ: Մերժել չես կարող, որովհետև երեխա է, ընդունել նույնպես չես կարող, որովհետև թշնամու արյունն է երակներում: Իհարկե ծանր է, իհարկե ցեղասպանությունը միայն սպանելը չէ՝ քո արյունն են քեզնից խլում, գենդ պղծում, իսկ դու անզոր ես: Դրանում քո մեղքը չկա, բայց հետևանքների ծանրությունը դու ես կրում, և դա հոգեկան անհարմարավետություն է ստեղծում, չամոքվող ցավ: Չէ՞ որ այդպես է եղել՝ ոչ միայն իմ հերոսուհին է թշնամուց երեխա ծնում, այլև առևանգված ու պարտադրաբար թուրքի, քրդի հետ ամուսնացած հայ կանայք, որոնք առհավետ այդպես ծպտված էլ մնացին՝ բարելավելով թշնամու գենը:
-Ինչպես ասվում է գրքում` Տեր-Զորի անապատից փրկվածները դեռ «սառը անապատ» հասնելու բախտին են արժանանալու` աքսորվելով Սիբիր: Պատմությունը ձգել եք մինչև ստալինյան բռնագաղթը, իսկ եթե մեր օրեր հասցնեիք, նույնքա՞ն ցավալի էր լինելու իրականությունը, ու էլի տեսնելո՞ւ էինք ցեղասպանության, բռնությունների տարաբնույթ դրսևորումները, գաղթականի ճակատագրի դառնությունը:
-Ադրբեջանից գաղթածների մասին արդեն ասացի, այդ մասին ասել եմ նաև իմ «Լուրեր կյանքից» վիպակում, «Անհայտության վայրկյաններ» և այլ պատմվածքներում: Ինչ վերաբերում է Հայաստանից արտագաղթողներին, ինչպես տեսնում ենք, արտագաղթը գլոբալ բնույթ է կրում, բայց մեր օրերի արտագաղթը մի քիչ այլ է, այստեղ մեզ ոչ ոք չի մորթում, ինքնակամ ենք հեռանում: Եթե հիշենք իմ «Անմահության սահմանը» վիպակի հերոսուհու խոհերը, ապա (անգիր չեմ հիշում, բայց մոտավորապես)՝ «Նրանք հեռացան իրենց հայրենասիրության բեռը մեր ուսերին թողած, նրանց փոխարեն մենք պետք է հարկեր վճարենք, պարտքեր մարենք, պատերազմներ մղենք ու հեղափոխություններ անենք: Եթե նրանք խոհեմություն ունենային մնալու, հիմա բոլորովին այլ կլիներ մեր հայրենիքը։ Ինձ համար իշխանություն փոխելն ավելի հեշտ է, քան հայրենիք փոխելը»: Այսօրվա արտագաղթը մեր ազգի ամոթն եմ համարում, բարոյական դեֆեկտը: Ես չեմ կարծում, թե մեր երկիրը հիմա ավելի աղքատ է, քան անցյալ դարի 40-ականներին: Պարզապես կան մարդիկ, որոնց համար հայրենիքը գերագույն արժեք չէ: Իսկ գուցե լա՞վ է, որ գնում են, որովհետև մնում են այն մարդիկ, որոնց համար այս հողը թանկ է, ովքեր իրենց կյանքը կտան այս հողի համար, և ոչ մի կարիք, ոչ մի հալածանք նրանց չեն տեղահանի: Եթե արվեստագետների, գիտնականների հեռանալը տրամաբանական բացատրություն ունի (ցավոք, մեր երկիրը մտավորականի համար գերեզման է), ապա շարքային քաղաքացիների հեռանալը անհասկանալի է: Մի անգրագետ ծանոթուհի ունեի՝ սրճարանում աման լվացող էր, գնաց: Ասում էր՝ էստեղ ապագա չկա: Թե իր ընդունակություններով ի՞նչ ապագա էր ակնկալում, այդպես էլ չհասկացա:
-Իբրև գրող, ի՞նչը կսրբագրեիք, կշտկեիք մեր ժողովրդի պատմությունից: Արդյո՞ք մենք դասեր ենք քաղել պատմությունից ու, իբրև լուսավոր դարի քաղաքացիներ լուսավոր հայացքով ենք նայում կյանքին, մեր շուրջը ծավալվող իրադարձութուններին:
-Ի՞նչ ասել է՝ դաս քաղել: Արդյո՞ք պատմությունը ուզում է մեր դասատուն լինել, արդյո՞ք ժամանակի նպատակը մեզ դաս տալն է, իսկ մեր գոյության իմաստը՝ դաս քաղելը։ Չգիտեմ: Ես իմ առաջ գլոբալ խնդիրներ չեմ դնում ու երևույթները հավերժության կտրվածքով չեմ գնահատում, բայց փաստ է, որ Հայաստանը հայրենիք չի դառնում ո՛չ մտավորականի համար, ո՛չ ազնիվ մարդու, ոչ փախստականի: Մենք չենք կարող ոչինչ սրբագրել, որովհետև ժամանակը չունի հետադարձ ընթացք: Բայց եթե ինչ-որ հրաշքով այդ իրավունքը ինձ տրվեր, կսրբագրեի ոչ թե պատմությունը, այլ մեր մտածողությունը, կյանքը կառավարելու մեր անզորությունը: Մերոնք հենց մի բանից գլուխ չեն հանում, ասում են. «Թողնում եմ Աստծո հույսին, ինչ կլինի՝ կլինի»: Մի թողեք Աստծո հույսին, որովհետև Աստված մեզ կյանք տալով՝ ինքն էլ իր հերթին թողել է մեր հույսին: Մեր ձախորդությունների համար մեղավոր են բոլորը՝ ճակատագիրը, հարևանը, թշնամին, ով ասես, բայց ոչ մենք: Ինչ վերաբերում է լուսավոր դարի լուսավոր քաղաքացուն, երբեք չեմ մտածել, որ իմ ապրած ժամանակները լուսավոր են, Օսմանյան կայսրությունից մինչև կոմունիզմ ու գլոբալիզացիայի ներխուժում լուսավոր են: Ո՞նց կարելի է լուսավոր անվանել մի ժամանակաշրջան, երբ մարդիկ մասսայաբար կոտորվում են, լքում իրենց հայրենիքը, շահագործվում, գերեվարվում: Ո՞Ւր է լույսը…
- «Աշխարհն ամայի ա ինչպես մարդու մենությունը»: Ինչպե՞ս կբացատրեք գրքի այս տողերը: Սա շատ ավելի ընդհանրակա՞ն խնդիր է:
-Ըստ էության, մարդ արարածը մենակ ծնվում է, մենակ էլ մեռնում: Այսօր ողջ աշխարհում մարդու միայնությունը, չհասկացվածությունը խիստ ընդգծված են: Կարծում եմ` գլխավոր պատճառն այն է, որ մարդիկ վերածվել են սպառողների, աշխարհին նայում են որպես սննդի: Բոլորը մտածում են՝ ինչպես սպառեն, վայելեն, ոչ ոք չի մտածում մի բան ստեղծելու, մի բան թողնելու մասին, որ հաջորդ սերնդի համար հենման կետ լինի: Մի տեսակ շատ լրջորեն են հավատացել, որ այս կյանքն անցողիկ է, աշխարհին արդեն չեն նայում որպես տան, սերն արդեն ոչ թե հոգու մեղր, այլ անցյալի ամոթալի մնացուկ է… Խախտվել է հոգու ծանրության կենտրոնը: Եվ երկինքն էլ կարծես առաջվանը չէ:
-Մեր գրողները վերջին շրջանում ավելի հաճախ են ներկայանում ծավալուն գործերով (մի ժամանակ վեպերի, վիպակների պակաս կար): Ինչո՞վ եք բացատրում այս «ձեռքբերումը»:
-Ծավալուն վեպերի ստեղծումը պայմանավորված էր Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցով: Ամեն գրող իր հոգու պարտքն է համարում ինչ-որ կերպ անդրադառնալ այդ թեմային, եկեղեցում մոմ վառելու պես մի բան է դա: Բացի այդ, դրսի թարգմանիչները հիմնականում ուզում են վեպեր ու վիպակներ, իսկ մեր գրողները փորձում են ինչ-որ կերպ ներկայանալ աշխարհին: Եվ հետո, դասականության սինդրոմով տառապող շատ գրողներ կարծում են, որ քանի վեպ չեն գրել, դեռ մեծություն չեն:
-Ձեր 8-րդ`«Ագռավները Նոյից առաջ» ժողովածուն ի՞նչ ճակատագիր է ունենալու, թարգմանվելո՞ւ է, ինչպե՞ս է հասնելու ներսի ու դրսի ընթերցողին:
-Գիտե՞ք, ամեն գրող կարծում է, որ հենց ինքն է վաղվա դասականը. ես բացառություն չեմ (ծիծաղում է- Ա. Ս. ): Եթե հրատարակել եմ, ուրեմն կարծել եմ` արժեքավոր գիրք է, բայց չեմ կարող պարտադրել, որ անդրադառնան, ներկայացնեն, թարգմանեն: Թարգմանությունը, քննադատությունը ևս ստեղծագործական պրոցեսներ են, գիրքը պիտի թելադրի, ասելով ու պարտադրելով չէ: Իմ բոլոր գրքերին էլ գրականագետներից մեկ-երկու հոգի անդրադարձել են: Կարծում եմ, սա բացառություն չի լինի:

Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ