«Երգել իմ ձևով, չկրկնօրինակել ոչ մեկին»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է հայկական ռոմանսի լավագույն մեկնաբանողներից մեկը` երգչուհի, երգահան ՄԱՐԻԵՏԱ ԲԱԴԱԼՅԱՆԸ:

«ԵՐԲ ԵՍ ԷԻ ԵՐԳՈՒՄ, ՀԱՄԱԿԱՐԳԻՉ ՉԿԱՐ»

-Մարիետա, Դուք անձնական օրինակով ժխտում եք այն տեսակետը, թե օտար լեզվով կրթություն ստացած մարդը հեռանում է իր ազգային արմատներից, իր մայրենի լեզվազգացողությունից: Լինելով անգլերենի մասնագետ` դարձել եք հայ ռոմանսի մերօրյա լավագույն մեկնաբանողն ու տարածողը: Ինչպե՞ս կբացատրեք դա:
-Չէի ասի, թե օտար լեզվի իմացությունը հեռացնում է ազգային արմատներից: Իսկ երբ օտարալեզու երգ եմ ներկայացրել արտասահմանյան համերգների ժամանակ, շատ օգնել է: Ֆրանսիայում երգել եմ ֆրանսերեն, և մարդիկ ինձ դիմել են ֆրանսերեն, մտածելով, որ գիտեմ այդ լեզուն: Բայց ամբողջովին տրվել օտար լեզվին, տանը խոսել օտար լեզվով` սխալ է: Հայերենը պիտի լինի առաջնային տեղում: Արմատներից, լեզվից հեռացումը ավելի շատ դրսում է կատարվում:
-Խորհրդային տարիներին գուցե հարաբերականորեն հեշտ էր հայկական էստրադայում ուղի հարթելը, բայց արժանանալ միութենական ճանաչման և դրվատանքի հեշտ գործ չէր: Այդուհանդերձ, Մոսկվայի «Մելոդիա» ձայնագրման ստուդիայի խմբագիր Կարինե Սիմոնյանը, լսելով Ձեր երգերը, նկատել է. «Սա հայերեն քաղաքային ռոմանսի միակ հաջողված դեպքն է»: Այսօր էլ ռուսները հետաքրքրված են Ձեր երգարվեստով, Ձեր մասին բարձր կարծիք է հայտնել ռուս արվեստաբան Ելենա Էստրելիտան: Ի՞նչ է հետևում այս ամենից գործնականում, սա ենթադրո՞ւմ է Ձեր մուտքը երգարվեստի ռուսական «շուկա»:
-Ռուսական «շուկան» շա՜տ սահմանափակ է, հազվադեպ է պատահում, որ դրսից, կոնկրետ Հայաստանից որևէ մեկին ընդունի: Բայց տարիներ առաջ «Մելոդիա» ստուդիայի թողարկած իմ ձայնասկավառակը վերաթողարկվել է և մինչև հիմա էլ վաճառվում է այնտեղ: Կանադայում, Ամերիկայում նույնպես մինչև հիմա վաճառվում են իմ ձայներիզները: Այստեղ չեն վաճառվում: Թողարկել եմ հարյուր օրինակ ձայներիզ և նվիրում եմ իմ երկրպագուներին: Չեմ հանում վաճառքի, որովհետև դրան իսկույն հետևում են ապօրինաբար բազմացնելու և վաճառելու դեպքերը: Ես դրանից որևէ օգուտ չեմ ստանալու և չեմ էլ ակնկալում: Ինձ համար կարևոր է, որ մարդիկ լսեն երգերս, հետաքրքրվեն դրանցով: Ինչ վերաբերում է ռուսական միջավայրին, դեռ 1985 թվականին ես և Ռուբեն Հախվերդյանը համամիութենական մրցույթի դափնեկիրներ դարձանք, «ԿՀՁ» հեռուստատեսությամբ դա լուսաբանվեց: Դրանից հետո ես արդեն ճանաչված էի ԽՍՀՄ-ում: Մի քանի հազար նամակ էին գրել ինձ ռուս և այլազգի ունկնդիրները ամբողջ Միությունից: Դափնեկիրները որոշվում էին հենց նամակների քանակությամբ: Գովասանքի այնպիսի խոսքեր էին գրված այդ նամակներում, որ ինձ խորապես հուզել էին: Չէի սպասում նման արձագանք: ՈՒ հիմա էլ արվեստաբան, դոկտոր, պրոֆեսոր Ելենա Էստրելիտան Հայաստանից առանձնացրել է երեք երգչուհու անուն` Գոհար Գասպարյան, Լուսինե Զաքարյան, Մարիետա Բադալյան: Սա ինձ համար մեծ պատիվ է:
-Առհասարակ, հայ ամուսինները դեմ են լինում իրենց կանանց «մասսայականացմանը»: Նրանց պատկերացմամբ` կնոջ տեղը խոհանոցն է ու ննջարանը: Ձեր ամուսինը` Հանրային հեռուստատեսության երաժշտական ծրագրերի գլխավոր ռեժիսոր Յուրա Գզոյանը, այս կարծրատիպի հակապատկերն էր: Իրականում ի՞նքն էր նախաձեռնում Ձեր հանրահռչակումը, Ձեր բեմելը, թե՞ Դուք կանացիորեն դիվանագիտական քայլեր էիք ձեռնարկում նրան այդ որոշմանը հանգեցնելու ուղղությամբ:
-Ես բեմում եմ եղել ութ տարեկանից: Բեմն իմ կյանքն է եղել: ՈՒնեցել եմ շատ լավ ուսուցիչներ: Սկզբում երգում էի ռադիոյի մանկական երգչախմբում` Գրիգոր Սանդալջյանի ղեկավարությամբ: Հետո սկսեցի հանդես գալ Մեսրոպ Մեսրոպյանի «Ծաղկեփունջ» խմբում, որտեղ ավելի կենտրոնացա Սայաթ-Նովայի գաղտնիքների վրա: Ապա երգել եմ Էմմա Միրզոյանի երգչախմբում: Մասնակցում էի տարբեր օլիմպիադաների, արդեն շատ ճանաչված էի, երբ ամուսնացա: ՈՒ ամուսինս, այս ամենը իմանալով, ասաց, որ ես իրավունք չունեմ չերգելու: Նա կարծում էր, որ իմ ձայնով, իմ կատարողականով, որի նման ուրիշը չկա, ես չպիտի մնամ ստվերում: Նա այս հարցին ոչ թե իբրև ամուսին էր մոտենում, այլ իբրև երաժշտական հաղորդումների ռեժիսոր: Եվ երբ խոսակցություններ էին տարածվում, թե իր կնոջն է գովազդում, մի քանի հաղորդումից հետո սկսեց խուսափել ինձ նկարահանելուց: Արդեն ուրիշ ռեժիսորներ էին հրավիրում: ՈՒ հիմա, լսելով ձայն չունեցող, համակարգչային տեխնիկայի շնորհիվ իրենց սխալ երգածը շտկող մարդկանց, զարմանում եմ, որ այդպիսիք շատ արագ դառնում են «երգիչ»: Իսկ երբ ես էի երգում, համակարգիչ չկար, անմաքուր երգը ուղղելու, շտկելու հնարավորություն չկար: Այդ ռոմանսները հնչում էին մաքուր կատարումներով: Եվ բոլոր ռեժիսորները ուրախանում էին, որ ես էի ձայնագրվում, որովհետև մեկ անգամից երգում-դուրս էի գալիս: Կրկնել, մի քանի փորձ անել հարկավոր չէր:
-Ի՞նչ եք կարծում, կկարողանայի՞ք խորհրդային խստապահանջ հանդիսատեսի, այն ժամանակվա գեղխորհրդի սահմանած չափազանց խիստ չափանիշների պարագայում մուտք գործել հայ երգարվեստ, եթե չունենայիք Ձեր ամուսնու նման «պրոդյուսեր»: Բառը խիստ ժամանակակից է, բայց երևույթը նաև նախկինում է եղել: ՈՒ եթե անգամ նրան ճնշել են Ձեզ նկարահանելու, Ձեր ճանաչմանը նպաստելու համար, փակել նրա առաջ այդ ճանապարհը, այնուամենայնիվ, առաջին քայլերը կատարելիս բացառիկ է եղել նրա դերակատարությունը Ձեր երգարվեստի տարածման հարցում:
-Ամուսինս ավարտել էր կոնսերվատորիան, երաժշտական բացառիկ ճաշակ ուներ: Նա ինձ խորհուրդներ էր տալիս երգերի ընտրության հարցում: Շատ էր կարևորում ազգային երգերի կատարումը: Ես իմ երգացանկը փորձարկում էի իր նախանշած մոտեցումներով: Նա խորհուրդ էր տալիս երգել իմ ձևով, չկրկնօրինակել ոչ մեկին: Ռուբեն Մաթևոսյանն ասում էր, թե ես իրենց մեջ մտած նոր հոսանք եմ: Շատ լավ ղեկավարություն կար այն ժամանակ: Հեռուստապետկոմի նախագահ Ստեփան Պողոսյանը շատ հայրենասեր մարդ էր ու լավ ականջ ուներ, իսկական երգը, երաժշտությունն իսկույն զգում էր, գնահատում: Նա կարողանում էր ճիշտ ընտրություն կատարել, գիտեր` ում թույլատրել եթեր դուրս գալ, ում` ոչ: Միայն ամուսնուս ընտրությամբ չէր կարող հարց լուծվել:
-Թողարկել եք երգերի ալբոմ, նաև գիրք` նոտաներով և տեքստերով: Ի՞նչ բովանդակություն ունեն դրանք:
-Իմ ստեղծագործությունների ալբոմն է, գրքում նույն այդ երգերի տեքստերը և նոտաներն են: Տեքստերի մի մասն ինքս եմ գրել, կան Համո Սահյանի բանաստեղծություններով երգեր: Մի անգլերեն ռիթմիկ երգ կա` ավստրալացի բանաստեղծ Ռիչարդ Մորիսի «Ինչքան ժամանակ» բանաստեղծության հիման վրա գրված:

«ՍՆԱՆԿԱՑԱԾ ՄՈՐԸ ՉԻ ԿԱՐԵԼԻ ԹՈՂՆԵԼ-ԳՆԱԼ»

-Ձեր երգերում շեշտադրված է բնության թեման: Ձեզ կարելի՞ է բնապաշտ կոչել:
-Հայրենաբնապաշտ (նոր բառ ստեղծենք): Ես իմ հայրենիքը շատ եմ սիրում: ՈՒր էլ գնում եմ, կարոտած վերադառնում եմ Հայաստան: Օտարության մեջ մի քանի օր կարող ես մնալ: Շատ գեղեցիկ տեղեր կան, շատ շքեղ բաներ կան, բայց այդ ամենն ինձ համար օտար է, ես միշտ ամենուր հիշում եմ իմ սարերը, իմ ձորերը, իմ Հայաստանը: Սնանկացած մորը չի կարելի թողնել-գնալ, չի կարելի լքել: Ես այսպես եմ մտածում հայրենիքի մասին:
-Թեև հանրությունը գերազանցապես Ձեզ ընկալում է իբրև հայ ռոմանսի կատարողի, բայց Ձեր երգացանկում և՛ Կոմիտաս է հնչում, և՛ Շուբերտ, և՛ Յան Ֆրենկել, և՛ գնչուական երգեր: Ո՞րն է երգացանկի ընտրության սկզբունքը:
-Նախ կարևոր է երգի գեղեցկությունը: Հետո երգի այս կամ այն տեսակի ընտրությունը նաև պայմանավորված է եղել որոշակի հանգամանքներով: Օրինակ, Յան Ֆրենկելի և պատերազմական թեմայով բազմաթիվ այլ երգերի կատարումները պայմանավորված էին Հայրենական պատերազմի հոբելյանով: Հենց այդ հոբելյանի տոնակատարության շրջանակներում ես մասնակցեցի համամիութենական մրցույթին և դարձա դափնեկիր: Իսկ Կոմիտասը մեր շնչառությունն է, մեր բջիջների մեջ է: Անհնար է Կոմիտաս չկատարել, չընդգրկել երգացանկում: Արտասահմանյան համարյա բոլոր համերգներն եմ սկսել Կոմիտասով: Իհարկե, նաև երգում էի տվյալ երկրի, տվյալ ժողովրդի երգերը` հարգանքի տուրք տալով հանդիսատեսին: Եղել են դեպքեր, երբ այդ երկրներում ապրող հայերից ինձ մոտեցել ու դատապարտել են, որ, ասենք, Բեթհովենի 3-րդ սիմֆոնիայից հատված եմ երգել: Բայց ես Գերմանիայում էի, չէ՞ր կարելի, որ մի բան էլ իրենց ազգային երաժշտությունից կատարեի: Եվ ինձ ազգասիրության դասեր տվող այդ մարդու երեխային ես հայերեն բարևեցի, ու նա չպատասխանեց, չհասկացավ: Այդպիսի «հայրենասերներ» էլ կան: Երգեր գրելիս ուշադրություն եմ դարձնում տեքստերի գեղեցկությանը: Օրինակ, Գարուշ Հարյանցի տեքստերով երեք երգ եմ գրել, հատկապես հավանում եմ «Հպարտ եմ կրում ցավերս բոլոր» երգը, որն ինձ համար անձնական բովանդակություն ունի: Շատ եմ հավանում Թավրե Թավրեի, Գլակի բանաստեղծությունները: Եթե իմ մեջ խմորվում-հունցվում է բանաստեղծությունը, ապա դառնում է երգ:

«ԾԱՂԻԿՆԵՐԻ ՓՈԽԱՐԵՆ, ՈՐ ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՆՔ ՏԱԼ ՀԻՎԱՆԴԱՆՈՑՈՒՄ...»

-Հայրենական պատերազմին նվիրված երգերով համամիութենական ճանաչում ձեռք բերած Մարիետա Բադալյանն ի՞նչ առաքելություն է իր վրա վերցրել մեր միս ու արյան բաղադրիչը դարձած արցախյան պատերազմի շրջանում:
-Մի երգ եմ երգել այդ թեմայով` արցախյան պատերազմի ընթացքում կորած երիտասարդի` Էդվարդ Ավետիսյանի մասին: Հեղինակը Ռաֆայել Աբրահամյանն է, գործիքավորել է Արմեն Դիվանյանը: Այդ երգից հետո ես չէի համարձակվում երգ գրել արցախյան պատերազմի մասին: Դա յոթրոպեանոց երգ է, որ ոչ թե ընդամենը երգ է, այլ կարծես բալլադ լինի: Մի քանի տարի առաջ Ռուսաստանում` Կրասնոյարսկի համերգային մեծ դահլիճում այդ երգը երգեցի, և ամբողջ դահլիճը քարացել էր: Նույն հուզմունքով ընդունվեց երգը նաև այստեղ` ֆիլհարմոնիայի մեծ դահլիճում: Հանդիսատեսը ոտքի կանգնեց այդ երգի հնչյունների տակ: Վերջերս մի երգ ծնվեց մեր հերոս Արմեն Հովհաննիսյանի մասին, որ իր կյանքի գնով պաշտպանեց սահմանը և փրկեց զինակից ընկերների կյանքը: Իննսունական թվականներին երգել եմ ազատամարտիկների համար հիվանդանոցում: Ահավոր տեսարան էր. ազատամարտիկները` վիրավոր գլուխներով, ձեռք ու ոտքից զրկված, բուժքույրերի օգնությամբ հավաքվեցին մի մեծ սրահում: Ես չէի համարձակվում բերանս բացել: Ի՞նչ համերգ այդ տեսարանի պայմաններում: Մեկ էլ լսում եմ. «Մի հատ «ՈՒռին» երգեք, էլի՜»: Զարմացա, որ վիրավոր այդ մարդիկ իմ երգն են հիշում: Ասացի. «Կերգեմ, եթե ինձ ձայնակցեք»: ՈՒ ստացվեց համերգ: Որոշ ժամանակ անց, երբ ցեխանման հացի համար երկար հերթեր էին գոյանում, ես գնացի հաց գնելու: Մարդիկ անհամբեր հացի մեքենային են սպասում, իրար գլուխ են կոտրում մեկ հաց գնելու համար: Մեկ էլ լսում եմ. «Մեր երգչուհուն թողեք` առաջ գա»: Նայում եմ շուրջս, ուրիշ երգչուհի չկա ինձնից բացի: ՈՒ մարդիկ հասկացան, որ խոսքն իմ մասին է: Ինձ ձեռքների վրա բարձրացրին, անցկացրին ճաղերի հետևը, որտեղից բաժանում էին հացը: Մի մեծ արկղով հաց տվեց ինձ անծանոթ մեկը` զինվորական հագուստով, և ասաց. «Սա այն ծաղիկների փոխարեն, որ չկարողացանք Ձեզ տալ հիվանդանոցում երգելու համար»: Բերեցի այդ հացը տուն ու բաժանեցի շատերին: Ամեն անգամ պատմելիս չեմ կարողանում արցունքներս զսպել: ՈՒ հիմա էլ նայում եմ մեր երիտասարդներին, մեր երկրի պաշտպաններին ու չեմ կարողանում չհուզվել: Մենք ինչո՞ւ պիտի այս վիճակում լինենք:
-Բեմ բարձրանալիս պետք է հաշվի նստել բնության հետ` արտաքին, տարիք, ֆիզիկական ինչ-ինչ տվյալներ: Իսկ ի՞նչ է փոխվում ժամանակի ընթացքում ստեղծագործող, երգ գրող անհատի կյանքում, ի՞նչ գործոններ են նպաստում կամ խանգարում, որ ծնվի նոր երգ:
-Ժամանակն ինձ չի խանգարում: Ես շատ զբաղված եմ երեխաներով, թոռնիկներով, բայց երբ երեկոյան տուն եմ գնում, անպայման դաշնամուրի առջև մի մեղեդի եմ նվագում, մի գործ եմ ստեղծում: Ձայնագրում եմ, որ չմոռանամ, հետո նոր մտածում եմ, թե ինչ կարելի է անել այդ մեղեդու հետ:
-Ձեր դուստրը` Էլիզա Դարյանը, շարունակում է Ձեր նախանշած երգի ճանապարհը: Ի՞նչ ծրագրեր ունեք նրա հետ կապված և առհասարակ:
-Աղջիկս սովորում է կոնսերվատորիայի ասպիրանտուրայում, Օլգա Զախարյանի սանն է: Նրա հետ համերգ ենք նախապատրաստում, որ կլինի աշնանը: Ինքը «Ավե Մարիաների» շարք կերգի: Մեկ «Ավե Մարիա» էլ ես եմ գրել, որը նույնպես կերգի այդ համերգում: Նաև սպասում եմ Ժաննա Բլբուլյանին, որի երաժշտությունը շատ եմ սիրում: Մի համերգ էլ նրա հետ կունենանք:
-Ձեր մաղթանքը մեկամսյա տոնի տիրույթները թևակոխած հայ կանանց:
-Հայ կինն աշխարհում առաջին հորիզոնականը պիտի զբաղեցնի իր համբերությամբ, իր մարդկայնությամբ, երեխային նվիրվածությամբ: Ոչ ոք չէր դիմանա այնքան զրկանքի, այնքան ցավի, որքան հայ կինը դիմացավ այն մութ տարիներին: Այդպիսի պայմաններում ապրեցինք, պատերազմ, երկրաշարժ, մութ ու ցուրտ տեսանք, բայց ոչ մի համաճարակ մեր երկրում չբռնկեց: Ամբողջ աշխարհն էր սպասում, որ այդպես պիտի լինի, բայց հայ կինը տարավ իր ուսերին այդ ամբողջ բեռը և իր երեխաներին, իր տունը մաքուր պահեց: Ես հիշում եմ, թե ինչեր էի անում այն ժամանակ, որ երեխաներիս կարողանայի լողացնել, մաքուր դպրոց ուղարկել: Սա միայն հայ կինը կարող է անել: Նա երբեք չի դադարում իր երեխային խնամելուց, իր երեխայի համար մայր լինելուց: Օտարները զարմանում են, որ մենք մեզ վրա ուշադրություն չենք դարձնում, որ ամեն բան երեխաների համար ենք անում: Ոչի՛նչ: Թող մեր մազերն ու հոնքերը մի քիչ պակաս խնամված լինեն, բայց երեխայի մոտ ամեն ինչ կարգին լինի, երեխան առողջ, կուշտ, բավարարված լինի: Ես շատ եմ սիրում մեր կանանց: ՈՒ հիմա մեր «արի» տղամարդիկ «բեսեդկաներում» պարապ նստած են: Չհաշված տղամարդկանց այն մի շերտը, որ լափում է, գողանում ու ժողովրդի հաշվին պահում իր տունը: Հիմնականում կանայք են չարչարվում ու իրենց տները պահում: Շատ կցանկանայի, որ հայ կնոջ վրայից ընկներ այս ծանրությունը: Ինչո՞ւ պետք է հայ ազգին անընդհատ շրջանցի «գարունը»: Ես հավատում եմ, որ մենք օրհնյալ ժողովուրդ ենք, և մեր աստվածները` մեր Անահիտը, մեր Աստղիկը, մեզ չեն թողնի, անպայման ճանապարհ ցույց կտան:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ