«Սրտով, հավեսով արված ամեն բան ստեղծագործություն է»

«Իրատեսի» հյուրը ՀՀ ժողովրդական նկարիչ ՌՈՒԲԵՆ ԱԴԱԼՅԱՆՆ է, ում 85-ամյակի առթիվ վերջերս բացվեցին անհատական ցուցահանդեսներ Հայաստանի նկարիչների միության և ժամանակակից արվեստի թանգարանի ցուցասրահներում:

«ԿԱՆ ՀԱՋՈՂՎԱԾ ԳՈՐԾԵՐ, ՀԱՆՃԱՐԵՂ ԳՈՐԾԵՐ ԵՎ ՎԱՏ ԳՈՐԾԵՐ»

-Պարոն Ադալյան, ժամանակակից արվեստի թանգարանում Ձեր ցուցահանդեսի բացման ժամանակ բողոք կար արվեստագետների մեջ, որովհետև հավաքված բազմությունը մեծ չէր: Ձեր ստեղծագործական կյանքի ո՞ր շրջանում եք բավարարված եղել հասարակության ուշադրությամբ:
-Այդպիսի շրջան չի եղել, որ իմ գործերի մասին բավականաչափ խոսեն, գրեն, արձագանքեն: Մի քիչ փակ վիճակ է եղել միշտ էլ այդ առումով: Կարող են մտածել, որ ես նեղացած եմ, բայց ասում եմ այն, ինչ կա: Եվ սա վերաբերում է ոչ միայն ինձ: Եթե տվյալ նկարիչը չի համապատասխանել հասարակության պատկերացումներին, մնացել է չճանաչված: Սովորաբար 90 տոկոսը մի կողմում է, ինչ-որ փոքրիկ խումբ՝ մյուս: Երևի այդպես պիտի լինի: Այդ փոքր խումբը չպիտի համապատասխանի հասարակության, ժամանակի չափանիշներին: Եթե այդ խմբի մարդը հայտնվում է ինչ-որ միջավայրում, ինչ-որ սեղանի շուրջ, նա կա՛մ լռում է, կա՛մ թողնում-հեռանում: Որովհետև բոլոր նրանք, ովքեր իր շուրջն են գտնվում, իրար լավ հասկանում են, միայն ինքն է օտար, ոչ մի կապ չունի մյուսների հետ, ու նրանք էլ ոչ մի կապ չունեն իր հետ: Անհատները, լավ թե վատ, սիրված, թե չսիրված, միշտ էլ գոյություն են ունեցել, և չեն ընդունվել ամբոխի կողմից: Նրանց ընդունել-հասկացել է մի քանի հոգի: Եվ ես հանգիստ եմ նայում այդ բաներին: Ես գիտեմ, որ դա միայն իմ խնդիրը չէ, դա բոլոր անհատականությունների խնդիրն է:
-Ի՞նչ ասել է 60-ականների ավանգարդ կերպարվեստ՝ այդ երևույթի ներսում եղած, այդ երևույթն իր ստեղծագործությամբ պայմանավորած նկարչի գնահատականով:
-Ես չեմ ընդունում այդպիսի բաժանումները՝ 50-ականների արվեստ, 60-ականների արվեստ, 70-ականների արվեստ… 20-րդ դարի մեծագույն նկարիչներից մեկն ասել է, որ չկա հին և նոր արվեստ, որ կան հաջողված գործեր, հանճարեղ գործեր և վատ գործեր: Վատերը շա՜տ շատ են, իսկ լավը միշտ քիչ է լինում: 70-ականներին երիտասարդ մի նկարիչ ինձ հետ զրուցելիս հայտարարեց, թե Ռուբենսը և Ռեմբրանդը շատ վատ նկարիչներ են: Ահա այդ ժամանակի ընկալումը: Ի՞նչ ասեի այդ մարդուն. ցույց տվեցի դուռը, և այդուհետ իմ ու նրա միջև որևէ զրույց տեղի չունեցավ, մենք ընդամենը բարևում էինք իրար:

«ԻՆՉ ԷԼ ԱՆՈՒՄ ԵՄ, ԵՍ ԵՄ ԱՆՈՒՄ, ԹԵՄԱՆԵՐՆ ԻՄ ՄԻՋՈՎ ԵՆ ԱՆՑՆՈՒՄ»

-Ձեր «Կարբիդագործները» մեծադիր կտավը սոցիալիստական գաղափարախոսությանը, խորհրդային ժամանակաշրջանի պահանջներին տուրք տալու փա՞ստ է:
-Այդ գործն ունի իր պատմությունը: Այնպիսի պատմություն, որի մասին կարելի է գիրք գրել: Այդ նկարն արել եմ ինստիտուտն ավարտելուց մեկ տարի հետո՝ 1957-ին: Ես պատվեր էի ստացել անելու նկար՝ Հայաստանի գործարանների, արդյունաբերության թեմայով կազմակերպվող ցուցահանդեսի համար: Ինձ հետ կնքել էին պայմանագիր: Ես մեկնեցի Ալավերդի` տեսնելու այդ կարբիդագործներին: Նման թեմատիկայով երբեք չէի նկարել: Բայց երբ մտա այդ հանքերը, երբ տեսա այդ մարդկանց, այն պայմանները, որում աշխատում են նրանք, ինձ թվաց, թե Դանտեի «Դժոխքում» եմ: Ես սարսռացի, բայց որոշեցի, որ պիտի նկարեմ այդ տեսարանը և պիտի նկարեմ այնպես, ինչպես կնկարեի մեկ ուրիշ թեմատիկայով. նույն ոգով, նույն ներշնչանքով: Թատերական ինստիտուտում ինձ տարածք տրամադրեցին՝ աշխատելու համար: Երբ արդեն ավարտել էի նկարը, իմ աշխատասենյակի դուռը բացվեց, և շեմին հայտնվեց մի պաշտոնյա, որը ռուսերեն ասաց աննախադեպ, չլսված բան. «Այս նկարը հակահիգիենիկ, է: Չի կարելի այդպիսի շոգին սառը ջուր խմել»: Այսպիսի գնահատական կարելի՞ է տալ նկարին: ¥Ի դեպ, Դելակրուային էլ քննադատել են, թե իբր ավելով է նկարում¤: Ի՞նչ է նշանակում «հակահիգիենիկ» նկար: Եվ երկու օր անց, երբ պիտի բացվեր ցուցահանդեսը, պարզվեց, որ իմ աշխատանքը կախված չէ, թեև այն ընդունել էր մասնագիտական հանձնաժողովը: Ինձ վճարեցին պայմանագրով սահմանված հոնորարը, բայց նկարն այդպես էլ չցուցադրվեց՝ այն պատճառաբանությամբ, որ նկարի հետին պլանում պատկերված ֆիգուրների գլուխները փոքր են: Այս էլ այսպես վերջացավ: Նկարս հանձնվեց ի պահ Հայաստանի պատկերասրահին: Տարիներ անց այն մարդիկ, ովքեր քննադատել էին նկարս, սկսեցին գովասանքով հիշել: Բայց այդ նկարի դժվար ճակատագիրը չավարտվեց: Երևանից այն ուղարկեցին Էջմիածնի պատկերասրահ: Հետո վերացավ այդ պատկերասրահը, ու նկարս կրկին վերադարձվեց Երևան: Երբ այս ցուցահանդեսին որոշեցի վերջապես ցուցադրել նկարն առաջին անգամ, գնացի պատկերասրահ, տեսա նկարս անմխիթար վիճակում, գետնին փռված, առանց շրջանակի: Այդ վիճակն ինձ, իհարկե, զարմացրեց ու զայրացրեց: Եվ որքան էլ փորձեցի պարզել, թե ում մեղքով է նկարս հայտնվել այդ վիճակում, ոչինչ չստացվեց: Երևանից մեղքը գցեցին Էջմիածնի պատկերասրահի վրա, Էջմիածնից՝ Երևանի: Ես հասկացա, որ սա մի մութ, անհասկանալի պատմություն է, որից դժվար է գլուխ հանել, և որոշեցի «Կարբիդագործները» այդպես անշրջանակ էլ ցուցադրել նկարիչների տանը:
-Նկարներն էլ մարդկանց նման ունեն իրենց ծանր կամ երջանիկ ճակատագիրը, այո՞:
-Իհարկե: Եվ «Կարբիդագործները» միակ աշխատանքը չէ, որ ունեցել է ծանր ճակատագիր: Բավական ձգձգված պատմություն կա նաև՝ կապված 1988-ին արված «Հիրոսիմա» կտավի հետ: Դա ևս եղել է պայմանագրային գործ, ցուցադրվել՝ ի տարբերություն «Կարբիդագործների»: Ե՛վ քննադատվել է, և՛ հանդիպել բազմաթիվ խոչընդոտների, և՛ արժանացել պարգևի, և՛ վնասվել անբարենպաստ պայմանների պատճառով, և այլն, և այլն: Սա, իհարկե, իմ պատմությունն է, ես պիտի այս մասին գրեի:
-Ձեր ստեղծագործության բոլոր փուլերում առկա է ձիերի թեման: Ձին ժողովրդի պատկերացումների մեջ իմաստնության, բարության, երազանքներն ի կատար ածելու խորհրդանիշն է: Ձեր «Վազք» (1972 թ.) և «Դոփյուն» (1973 թ.) գործերում ձիերն ագրեսիվ են, ավելի շատ գայլակերպ, սարսափազդու երախներով: Ինչո՞ւ:
-Ես ինչպե՞ս բացատրեմ: Ձիերի պատմությունն իմ պատմությունն է: Ձիերը կատաղած են, որովհետև ես ինքս եմ կատաղած, տարբեր կռիվների մեջ: Նկարչությունը կատարվածն է: Թե կատարվածն ինչո՞ւ է այսպես կամ այնպես, կարևոր չէ: Թեմատիկ առումով ոչ մի նշանակություն չունի՝ ձի ես նկարում, մարդ, թե մեկ ուրիշ բան: Ինձ համար թեման նշանակություն չունի: Ինչ էլ անում եմ, ես եմ անում, չէ՞, թեմաներն իմ միջով են անցնում: ՈՒրեմն իմ «ես»-ն արտահայտվում է այդ թեմաների մեջ:

«ԵՍ ԿԱՆԽԱԶԳՈՒՄ ԵՄ ԿԱՏԱՐՎԵԼԻՔԸ»

-1987-ի «Ռոբոտ» աշխատանքում կնոջ հետ համբուրվող ռոբոտ եք պատկերել: Դուք ցանկացել եք կնոջը մղել կարեկցելո՞ւ, սիրելո՞ւ ռոբոտ տղամարդուն, թե՞ վերջինիս դատապարտել՝ ռոբոտի վերածվելու համար:
-Երկուսն էլ ռոբոտ են, նշանակություն չունի՝ տղամարդ է, թե կին: Իրավիճակն է ռոբոտային, երևույթը: Սա է այդ նկարի ասելիքը:
-Ինքնադիմանկարներում Դուք տարբեր եք: Մի դեպքում կա որոշակի դեմք, կերպար, այլ դեպքերում բազմաթիվ թեմաների խառնաշփոթ է: Դուք Ձեր իսկ ընկալումներում տարբե՞ր եք:
-Նայած թե երբ եմ նկարել, որ հոգեվիճակի մեջ եմ նկարել: Ես ինձ կնկարեմ, թե ուրիշ մի բան, իմ տրամադրությունն եմ արտահայտում: Ձևը փոխվում է, բայց ես մնում եմ ինքս ինձ հավատարիմ, ինքս ինձ նման: Զգացմունքների առումով ես նույնն եմ թե՛ դիմանկարներում, թե՛ ձիերի դեպքում, թե՛ աբստրակտ գործերում: Ես չեմ ուզում, որ բոլորն ամեն ինչ հասկանան իմ նկարներում. դա հնարավո՞ր բան է, իհարկե՝ ոչ:
-Իսկ նկարիչն ինքը մինչև վերջ հասկանո՞ւմ է իր նկարածը, թե՞ իր համար էլ են մնում անհասկանալի բաներ, թե՞ արդեն պատրաստի նկարում ինքն էլ է իր համար անում նոր բացահայտումներ:
-Լինում են բաներ, երբ նկարիչն աշխատանքի պահին դեռ չի գիտակցում: Բայց կարճ ժամանակ անց հասկանում է: Կարևորն այն է, որ նա անի այն, ինչ իր միջից է գալիս: Դա կարմիր թելի պես անցնում է իր բոլոր ստեղծագործություններում: Եվ բոլոր մարդիկ չեն կարող դա տեսնել, հասկանալ: Ես սա շատ լավ գիտեմ և մարդկանցից չեմ նեղանում:
-1988-ին արված «Տեսիլք» աշխատանքը՝ Հիսուսի կերպարով, մինչև երկրաշա՞րժն է նկարվել:
-Այո՛: Ես կանխազգում եմ կատարվելիքը, թող տարօրինակ չթվա: Եվ դա շատ դետալներում է արտահայտված: Ի՞նչ կարող եմ անել. նկարում եմ այն, ինչ զգում եմ:

«ՄԱՐԴԿԱՆՑ 90 ՏՈԿՈՍՆ ԱՊՐՈՒՄ Է ԱՌՆԵԼ-ԾԱԽԵԼՈՎ, ԲԱՅՑ ՀՈ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴՐԱ՞ՆՑ ՉԻ ՀԻՇԵԼՈՒ»

-1987-ի «Մեր քաղաքի մեղեդին» աշխատանքում թավջութակահարը սավառնում է քաղաքի վրայով: Այսօր ովքե՞ր են սավառնում մեր քաղաքի վրայով, ո՞րն է մեր այսօրվա քաղաքի մեղեդին:
-Չեմ կարող ինձ կեղծել: Պիտի նկարեմ այն, ինչ նստած է իմ մեջ: Իսկ իմ մեջ նստած է դրամա:
-Մեր ապրած ժամանակն էլ բավականաչափ հիմքեր տալիս է այդ դրամայի համար, այնպես չէ՞:
-Իհարկե այդպես է: Ամբոխը չի զգում այդ դրաման, բայց եզակի անհատներն զգում են, ապրում:
-Ամբոխի և անհատի հակադրությունը հայկակա՞ն միջավայրում է առավել շեշտադրված, թե՞ համաշխարհային, համամարդկային:
-Դա համաշխարհային, համամարդկային երևույթ է: Եվ իր արտահայտությունն ունի արվեստում՝ նկարչության, գրականության, երաժշտության մեջ: Բոլոր մարդկանց մեջ էլ ի ծնե դրված է ստեղծագործելու ձիրքը, բայց բոլորը չէ, որ մնում են դրան հավատարիմ: Ստեղծագործողը միայն նա չէ, ով նկարում է, երգում, պարում: Ստեղծագործողը նա է, ով, օրինակ, ներշնչանքով հատակ է լվանում: Ոչ թե լվանում է, որովհետև ստիպված է, որովհետև դրա դիմաց իրեն պիտի վճարեն, ոչ թե այդ գործն անում է զոռով-շառով, մի կերպ, այլ անում է՝ իր արածի կարևորությունը հասկանալով, ստեղծագործաբար: Այո՛, հատակ լվանալն էլ է ստեղծագործություն: Սրտով, հավեսով արված ամեն բան ստեղծագործություն է: Կան ստեղծագործողներ և չստեղծագործողներ: Մարդկանց 90 տոկոսն ապրում է առնել-ծախելով, բայց հո պատմությունը դրա՞նց չի հիշելու: Մենք մարդկության պատմության ընթացքի մեջ մի տասը-քսան անուն ենք հիշում ու գնահատում՝ փիլիսոփաների, արվեստագետների: Մենք Հունաստանի մասին խոսելիս հիշատակում ենք այն մի խումբ փիլիսոփաներին, ովքեր անմահացել են պատմության մեջ: Նույնն է և բոլոր մյուս ազգերի, պետությունների դեպքում: Հայաստանում այդպես չէ՞: Ո՞Ւմ անուններն ենք հիշում՝ մտավորականների, արվեստագետների: Հիմա ես գալիս էի Դերենիկ Դեմիրճյանի տուն-թանգարան, որի ճանապարհը փակել են առևտրականները, մանր-մունր գործարարներն ու դրանց գովազդող անճաշակ ցուցանակները: Բայց պատմությունը ո՞ւմ է հիշելու: Իհարկե, Դեմիրճյանին, ոչ թե էդ առնող-ծախող աննշան մարդկանց: Սա է մարդկության պատմության օրենքը: Մենք որևէ ազգի մասին խոսելիս նախ հիշատակում ենք մշակույթի մարդկանց, ոչ թե պատերազմների, հեղափոխությունների ժամանակ ինչ-որ հաղթանակներ տարածներին՝ սկսած Ալեքսանդր Մակեդոնացուց, Նապոլեոնից մինչև Հիտլեր ու Ստալին: Ժողովրդին ճանաչում ես իր մշակույթով:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ