Մու­րադ Մու­րա­դյա­նի հետ ու­նե­ցած հան­դի­պու­մից հե­տո ո­րո­շե­ցի ու­սում­նա­սի­րել նրա օ­րոք Երևա­նի կենտ­րո­նում ի­րա­կա­նաց­ված պատշ­գամ­բա­շի­նու­թյան պատ­մու­թյու­նը՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով հուզ­ված պա­հին մար­դու բե­րա­նից դուրս թռած ին­ֆոր­մա­ցիան, որ յու­րա­քան­չյուր պատշ­գամ­բի դի­մաց հա­զա­րա­կան ռուբ­լի­ներ են հա­վա­քել, ի­հար­կե, խոս­քը կա­րող էր վե­րա­բե­րել միայն կա­շառ­քին:

...Մերթ ընդ մերթ, պա­տեհ-ան­պա­տեհ ա­ռիթ­նե­րով փոր­ձում ենք ինչ-որ կերպ հա­սա­նե­լի դարձ­նել մեր պատ­մա­կան հու­շար­ձան-կո­թող­նե­րի, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ու խաչ­քա­րե­րի նկատ­մամբ տե­ղի ու­նե­ցող վայ­րա­գու­թյան ցան­կա­ցած դրսևո­րում։ Եվ դա ճիշտ է, հե­ռուն գնա­ցող, բայց ոչ բա­վա­րար։

ՈՒ­սում­նա­ռու­թյան տա­րի­նե­րին Կո­մի­տա­սը բնակ­վում էր Բեռ­լի­նի Կրոյց­բերգ շր­ջա­նի Կոխ­շտ­րա­սե փո­ղո­ցի 5-հար­կա­նի տնե­րից մե­կում:

1896-ին տե­ղի ու­նե­ցավ մի ճա­կա­տագ­րա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն, որն ահ­ռե­լի նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցավ ոչ միայն Կո­մի­տա­սի, այլև բո­վան­դակ հայ ժո­ղովր­դի կյան­քում:

Գրե­թե մեկ տա­րի ու­րիշ ոչն­չով չեմ զբաղ­վել, Կո­մի­տա­սից զատ: ՈՒ­սում­նա­սի­րել եմ ահ­ռե­լի գրա­կա­նու­թյուն, ո­րից իմ աշ­խա­տա­սի­րու­թյան հա­մար գոր­ծա­ծել եմ 180 միա­վոր գիրք, տա­րե­գիրք, թերթ և ամ­սա­գիր (չհաշ­ված տաս­նյակ այլ աղ­բյուր­ներ, ո­րոն­ցից չեմ օգտ­վել, բայց պար­տա­վոր էի ի­մա­նալ), ստու­գել ու վերս­տու­գել եմ մե­ծա­թիվ հայտ­նի և ան­հայտ փաս­տեր: Դա տք­նանք էր: Հա­նուն ին­չի՞. դա բա­ցատ­րել եմ նա­խա­բա­նում:

«Գյուլ­բեն­կյան» ֆիր­ման, ո­րի գրա­սե­նյա­կի պա­տե­րը զար­դա­րում էին Հովհ. Այ­վա­զովս­կու եր­կու կտավ­ներ, գտն­վում էր 5-րդ ա­վե­նյուի մի վիթ­խա­րի, կար­միր կղ­մինդ­րով կա­ռուց­ված շեն­քում: 1924 թ. ԱՄՆ 91 քա­ղաք­նե­րում 332 հայ ու 29 ըն­կե­րու­թյուն զբաղ­վում էին գոր­գա­վա­ճա­ռու­թյամբ, և դրանց բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը տե­ղա­վոր­ված էր այդ շեն­քում:

Հա­յոց բիզ­նե­սը դա­րեր շա­րու­նակ ու­նե­ցել է ըն­տա­նե­կան բնույթ: Եվ դա պար­տադր­ված էր, պայ­մա­նա­վոր­ված էր սե­փա­կան պե­տա­կա­նու­թյան չգո­յու­թյամբ, օ­տա­րի գե­րիշ­խա­նու­թյամբ և տար­րա­կան ինք­նա­պահ­պան­մամբ: Դրա­մը հա­մե­մա­տա­կան ան­կա­խու­թյուն էր ըն­ձե­ռում, իսկ բիզ­նե­սի ըն­տա­նե­կա­նու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյուն էր տա­լիս պահ­պա­նե­լու կա­պի­տա­լը:

Իմ հա­ջորդ պատ­մու­թյու­նը անձ­նա­կան փոր­ձից է գա­լիս, կոնկ­րետ օ­րի­նա­կով կփոր­ձեմ բա­ցատ­րել մեր կյան­քում տեղ գտած կո­ռուպ­ցիոն դրսևո­րում­նե­րի ո­րոշ ա­ռանձ­նա­հատ­կու­թյուն­նե­րը՝ բո­լոր նր­բու­թյուն­նե­րով:

Ցե­ղաս­պա­նու­թյան հան­ճա­րեղ նա­հա­տա­կի այս ա­նա­վարտ գր­ված­քը մա­սունք է, որ ա­ռա­ջին ան­գամ տպագր­վել է Բու­խա­րես­տի «Նա­ւա­սարդ» պար­բե­րա­կա­նում:

2020 թ. փետր­վա­րը յու­րո­վի ա­ռանձ­նա­հա­տուկ դար­ձավ հայ ժո­ղովր­դի հա­մար։ Ցա­վոք, փաս­տերն ու ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը ոչ միայն դրա­կան էին։ Ա­ռա­ջար­կում ենք Հա­յաս­տա­նի բո­լոր քա­ղա­քա­ցի­նե­րին, հա­յե­րե­նին տի­րա­պե­տող բո­լոր հա­յե­րին. մեզ հետ ըմ­բռ­նել այս տար­վա փետր­վա­րին երկ­րում ու նրա­նից դուրս կա­տար­վա­ծը և գնա­հա­տա­կան տալ։ Թե­կուզ խոր­հել, թե հա­յերն ինչ հե­ռան­կար­ներ ու­նեն աշ­խար­հում և... Հա­յաս­տա­նում։ Միան­գա­մից ա­սենք. բա­ցա­սա­կանն ա­վե­լի շատ է։