«Էլպիս Կեսարացյան. Էսսեներ, բանաստեղծություններ, նամակներ»

Գրական կյանքում նշանակալի իրադարձություն է այս տարվա մայիսին լույս տեսած` Նաիրա Համբարձումյանի «Էլպիս Կեսարացյան. էսսեներ, բանաստեղծություններ, նամակներ» գիրքը:

Այն հայ գրականագիտության և պատմագրության մեջ նոր շրջան է բացում՝ նվիրված արևմտահայ մտավորական, առաջին կին խմբագիր և կանանց իրավունքների պայքարի նշանավոր դեմք Էլպիս Կեսարացյանի (1830–1913) կյանքին ու ստեղծագործական ժառանգությանը:

Սա առաջին գիրքն է արևմտահայ կին մտավորականի մասին, որ համակարգված կերպով վերլուծում է նրա գրական, հրապարակախոսական և հասարակական գործունեությունը՝ ներառելով գրողի անտիպ բանաստեղծությունները, նամակները և էսսեները։

Գրքի հեղինակը շարադրում է, թե ինչպես է Կեսարացյանը Օսմանյան կայսրության բռնապետական պայմաններում դարձել հայ կանանց ազատագրական շարժման սկզբնավորողը:

ԿԵՍԱՐԱՑՅԱՆԻ ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆԸ

Գրքում կարմիր թելով անցնում է Կեսարացյանի «Կիթառ» հանդեսի մասին խորը, համապարփակ վերլուծությունը (1862–1863): Այն համարվում է կանանց իրավունքներին նվիրված առաջին հայկական պարբերականը: Համբարձումյանը մանրամասն վերլուծում է հանդեսի բովանդակությունը՝ ցույց տալով, որ այն ոչ միայն արձագանքել է Թանզիմաթի բարեփոխումներին (1839, 1856) և Հայոց Ազգային Սահմանադրությանը (1863), այլև հանդես է եկել որպես կանանց հասարակական դերի վերաիմաստավորման հարթակ։

Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձվում Կեսարացյանի՝ կրթության, աշխատանքի իրավունքի և ազգային ինքնության շուրջ գաղափարներին։ Նրա հայտնի արտահայտությունը՝ «Կանայք նման են սոխակների, որոնք փոխանակ ինքնուրույն երգեն, թույլ են տալիս երգել և հպարտությունից փքվել ագռավ–տղամարդկանց», արտացոլում է ֆեմինիստական տեսակետների արմատականությունը։

ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐ

Համբարձումյանը հիմնվել է արխիվային նյութերի, մամուլի հատորների (ներառյալ «Կիթառը»), ժամանակակիցների վկայությունների և համեմատական վերլուծության վրա:

«Կիթառը» զուգահեռաբար դիտարկվում է Զմյուռնիայի «Հավերժահարս» հանդեսի (1862) հետ։ Եթե վերջինս ունեցել է ժամանցային բնույթ, ապա «Կիթառը» տարբերվել է գաղափարական հստակ ուղղվածությամբ և կանանց կրթության ու հասարակական մասնակցության թեմաների խորությամբ: Գրքում հարուստ վավերագրական նյութեր է հավաքված, ներկայացված են Կեսարացյանի նամակների ժողովածուն («Նամականի առ ընթերցասէր հայուհիս», 1879), ինչպես նաև անհայտ բանաստեղծություններ՝ տեղադրված ժամանակի սոցիալ-քաղաքական համատեքստում:

Պատմական և ժամանակակից համատեքստում հեղինակը բացահայտում է Օսմանյան կայսրությունում հայ կանանց դեմ գործած ճնշումները, գրաքննությունը և հայրիշխանական կարծրատիպերը, որոնց դեմ պայքարել է Կեսարացյանը։

Միաժամանակ շեշտվում է, որ «Թանզիմաթի» բարեփոխումները ստեղծել են հնարավորություններ կանանց ակտիվության համար, սակայն «Կիթառի» փակումը պայմանավորված է եղել ֆինանսական և քաղաքական ճնշումներով: Գիրքը նաև ակնարկում է ժամանակակից Հայաստանում գենդերային հավասարության պայքարի կարևորությունը՝ Կեսարացյանի գաղափարները դիտարկելով որպես ժամանակակից հասարակության համար օրինակելի:

Գիրքը կառուցված է գիտական արժեքավոր հենքի վրա, առկա է ժանրային բազմազանություն, տեքստերը խմբավորված են ըստ ժանրի (էսսեներ, բանաստեղծություններ, նամակներ) և թեմատիկայի: Պահպանված է ակադեմիական կարգապահությունը: Հեղինակը հիմնվել է Վիեննայի Մխիթարյանների արխիվի, Թեոդիկի աշխատությունների և ժամանակակից մամուլի վրա՝ խուսափելով ենթադրություններից:

Գիրքը հրատարակել է «Էդիթ-պրինտ» հրատարակչությունը (272 էջ)՝ Յովսէփ և Գարոլին Նալպանտեանների հովանավորությամբ։

Գրախոսներն են ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Ալբերտ Խառատյանը և պատմաբան Գևորգ Ստեփանյանը:

Նաիրա Համբարձումյանի աշխատությունը ոչ միայն լրացնում է հայ գրականության և կանանց պատմության բացը, այլև հիմք է հանդիսանում հետագա ուսումնասիրությունների համար։

Էլպիս Կեսարացյանի ժառանգությունը, որը տասնամյակներ շարունակ մնացել է անտեսված, այսօր վերագնահատվում է՝ դառնալով հայ ֆեմինիզմի սկզբնավորման խորհրդանիշ:

Հայ ԱԶՅԱՆ

Մեկնաբանություններ