Հայոց համատիեզերական պատմությունը

Առանց սիրո մենք մեռնում ենք կամ լավագույն դեպքում ապրում ենք խեղված: Անմիտ բարությունը ծնում է խելամիտ դաժանություն: Մենք բոլորս նվիրական նպատակ ունենք` մոռանալ, ինչ գիտենք, և խնձորը վերադարձնել ծառին: Չարն ու բարին երկնքից չեն ընկնում, մենք ենք ստեղծում: Կյանքը դժոխք է, բայց սքանչելի դժոխք: Շրջագայությունները հեռացնում են մահը` մղոններով մենք կյանք ենք գնում: Պարզապես պետք է պատկերացնես կյանքդ, ու ցանկությունդ կկատարվի: Եթե նույնիսկ ռոմանտիզմն է մարդուն առաջ մղում, ռեալիզմն է պահում ռոմանտիզմի հիմքերը:

Մտնում ենք ապրիլ: Մայիսին մոռացած ենք լինելու ապրիլն ու նետվելու ենք տոնական շրջապտույտ` 8-28-ը: Եվ, ինչպես միշտ, առանց իմաստավորման: Օրվա սկզբին ասելու ենք ճռճռան ճառեր, փառավորվելու ենք անցյալի փառքով, հիանալու ենք ապագայի հեռանկարով, օրավարտին մոռանալու ենք: Հոգնած մոռանալու ենք: Առաջին հանրապետության 100-ամյակը արդեն պիտի առիթ տված լիներ` տարեսկզբից, անդրադառնալու պետականության վերականգնման ու պատմության, կործանման պատճառների վերհանմանը: Իրական պատճառների, որ 100 տարի սպասում են անուն առ անուն, փաստ առ փաստ բարձրաձայնվելու: Արդեն գրքեր պիտի հրապարակված լինեին, որ հասարակության թեկուզ 5 տոկոսը, բայց կարդար ու մտածեր: Ֆիլմեր պիտի նկարահանված լինեին` վավերագրական ու գեղարվեստական: Թատրոններում գլամուրայինին պիտի ազգայինը գերիշխեր ու հանդիսատեսին պատմեր` ինչպե՞ս էր 100 տարի առաջ կայսրության ավերակներում պետություն ստեղծվում, ինչու՞ դեկտեմբերի 2-ին այդ պետությունը պարտվեց, երբ 11-րդ Կարմիր բանակը մտավ Երևան: Ճշմարտության գիտակցության անհրաժեշտության թելադրանքով: Հասարակական քննարկում պիտի լիներ` հանուն անցյալի ու ապագայի պատմության: Ինչու՞ անկախությունը սպանեց ու տարագրեց իր զավակներին: Ինչու՞ համաշխարհային պատմությունը եկավ ու անցավ մեր տարածքներով ու մեզ թողեց 29000 քառակուսի կիլոմետր, ինչպե՞ս Օսմանյան կայսրության փլուզումից հետո բոլոր ժողովուրդները պետականության տեր դարձան, ցեղասպանված հայերը Կարսն ու Արդահանն էլ կորցրին: Որ սովորենք ճշմարտության աչքերին նայել առանց բարդույթների: Որ դադարենք 20-րդ դարում մեր պատմությանը նայել սպանվածի, կողոպտվածի, բռնաբարվածի ու խաբվածի հայացքով: Որ պատմությունը զատենք քաղաքականությունից ու մեր հաղթանակների իրական արժեքը հասկանանք: Նշանակությունը գնահատենք: Որ չվախենանք նորից սպանվել, կողոպտվել ու խաբվել, որովհետև հարևանները նույնն են ու նույնն են նրանց նպատակները: Բայց փոխվել ենք մենք: Այդ փոփոխությունը պիտի դարձնեինք մեր հաղթության մեխը ու հպարտության առանցքը: Մտածողության ու մթնոլորտի փոփոխության: Չենք անում: Առավելագույնը հուզված երգում ենք` «Վեր կաց գերեզմանից, Անդրանիկ փաշա»: Մենք ամեն ինչ կանենք ոտքի վրա մի քանի կամ նույնիսկ մեկ օրում ու կանցնենք հաջորդ տոներին: Տոները մեզ համար աշխատանք են: Կարևոր աշխատանք: Պետական: Բայց` առանց քաղաքացու:

Պետության ու քաղաքացու առանձին կյանքը Երրորդ հանրապետության ավանդույթն է: Գուցե նաև չորրորդ, որ այս օրերին է սկսվում: Պաշտոնապես: Իրական սկիզբը 2014-ն էր: Սահմանադրականը` 2015-ը: Քաղաքականը` 2018-ը:
Մայիսին մենք այդ մասին էլ մոռացած կլինենք: Հունիսին` առավել ևս: Ո՞վ է ամռանը արձակուրդից բացի այլ խնդիրների մասին մտածում: Բայց չէ՞ որ ամռանն էլ մարդիկ ծնվում են ու մեռնում, և ուրեմն կյանքից չես փախչի: Խնդիրներից` առավել ևս: Առանց սիրո մենք ապրում ենք խեղված, ու մեր անմիտ բարությունը ծնում է խելամիտ դաժանություն, երբ նպատակը երեկն ու վաղը մոռանալն է ու այսօր մղոններով կյանք գնելը և տապալվելը ինչ-որ ժամանակ աննպատակ նետված ու վերադարձած բումերանգի անակնկալ հարվածից, երբ պատյան արդեն չունես:

Երբ պատյան չունի պետությունդ, որ իրականում քո միակ արժեքն է, քո Այբ-ն ու Ֆե-ն, իսկ դու խրվել ես այբուբենիդ սկզբնամասում ու իբր մտածում ես` պե՞տք են քեզ մյուս տառերն ու հնչյունները, երբ մի քանի ձայնավորներով ու բաղաձայններով էլ հարաբերվում ես մարդկանց ու աշխարհին: Իբր: Ի՞նչ շքեղություն` 36 տառ ու 39 հնչյուն: Հույներն էլ այդքան չունեն: Ռուսներն էլ: Ոչ էլ Աշոկան: Մաշտոցն էր` գցեց կրակը: Հիմա հանգիստ կամ հույն, կամ պարսիկ էինք դարձել ու վատ չէինք ապրի: Հաստատ: Կամ` մի, կամ` մյուս ծովի ափին: Գուցե` օվկիանոսի: ՈՒ քանի դեռ ծովերի ու օվկիանոսների մասին անհող երազողները կան, ժայռերը ներսից ճաք են տալիս: Հողի զգացողությունը նախ հողը պահելն է, հետո բազմապատկելը: Հողը հողի վրա են պահում, հեռվից հող պահելը ֆիկցիա է, որ չունի արդարացում: Մայիսին որևէ մեկը մեզ կասի՞, որ հայրենիքը նաև ժամանակ է: Ապարդյուն ժամանակը կուտակվում է սև խոռոչներում ու չի կորչում, վերադառնում է, բայց` բացասական էներգիայով, որ ընդմիշտ տանի, ինչ շռայլել էր` հուսալով, որ գտել էր հասցեատիրոջը: Իսկ դրական էներգիան վերադառնում է նրանց, ում համար հողը հայրենիք է, ժամանակը հայրենիք է, կյանքը հայրենիք է ու հայրենիք է սերը, որի չափման միավորը մղոնները չեն:

Իսկ հիմա մենք ծուլորեն սողում ենք` տիեզերքի արագությունների համեմատ, ծուլորեն ապրում ենք` երկրի արագությունների համեմատ ու չենք գիտակցում, որ ամեն ակնթարթն իր գինն ունի: Վճարողը միշտ մենք ենք: Կյանքով վճարողը:
ՈՒ քանի դեռ ընդամենը ապրիլն է, որ ունի-չունի` 30 օր ունի, հայոց համատիեզերական պատմությունը գրում է իր էջերը, որտեղ մարդիկ չգիտեն սև խոռոչների ուժն ու գործունեության կերպը: Նրանք իրենց համարում են կավիճը ձեռքին գործող անձինք, պատմությունը` մաքուր գրատախտակ, որի վրայի գրերն անջինջ են: Մաշտոցն անգամ այդ վստահությունը չուներ ու սուրը ձեռքին քանդում էր մեհյանները, որ եկեղեցի կառուցեր, կողքին` դպրոց ու այբուբեն սովորեցներ: Նրա համար այլևս անկարևոր էր, որ հայոց արքաները ճակատամարտերում կպարտվեն, որ նրանց հայոց իշխանները կդավաճանեն, օտարները կթունավորեն, պատանդ կտանեն, կսպանեն, որ նրանք կդավաճանեն, մեկ էր` կար զենք, որի դեմ մարդկությունը հակազենք չունի` ինքնագիտակցությունը: Մարդու ու ազգի ընդհանրական ինքնագիտակցությունը, որ կարող է բթանալ, բայց մեռնել` երբեք: Հազարավոր անտարբերների մեջ միշտ լինելու են զգոն ու զգայուն մի քանիսը, որ երկրի աղն են ու նրանց ժամացույցը համատիեզերական ժամանակն է ցույց տալիս: Նրանց մարգարե կկոչեն, թե խելագար, միևնույն է, երկրի առանցքը նրանք են: Նրանք են, որ ճշմարտությունը ճանաչում են դեմքով ու չեն մոռանում հիշեցնել: Նրանց ձեռքինը կավիճ չէ, նրանք քարագրում են, և աշխարհի որևէ օվկիանոս միլիոն տարում այդ գրերը չի ջնջի, եթե ալիքների ամբողջ ուժով թափվի նրանց վրա:

Իսկ մե՞նք: Մեզ հիմարաբար թվում է, որ այդ մարդը մենք չենք ու չենք կարող լինել, ո՞վ ենք մենք, որ ճակատագրի առաջ խնդիր դնենք, պատմություն փոխենք ու որոշում կայացնենք: ՈՒ քանի դեռ մեզ համարում ենք ընդամենը պտուտակ, որ առավելագույնը կարող է իր տեղում անխափան պտտվել, մենք չենք որոշի, թե ուր է գնալու անիվը: Ինքնագիտակցության այս ընդարմացումը մեր պաշտպանությունն է կյանքից, մեր վախը սխալներից ու ձախողվելուց: Ընդարմացումը սնում է ազդակ չունենալը` մենք չենք պատասխանում «ինչու՞» հարցին, շրջանցում ենք` քամու արագությամբ հեռու փախչելով, որովհետև չգիտենք ի՞նչը ինչո՞վ կփոխվի ու ի՞նչ կկատարվի մեզ հետ: Շատ ավելի անվտանգ է դիտորդի դերը` սպասենք, տեսնենք` ի՞նչ կլինի: Եղավ` կհարմարվենք, չեղավ` կդիմանանք: Մենք ապրում ենք մեր պատասխանատվությունը, մեր ցանկությունները, մեր նպատակները ուրիշներին փոխանցած, իսկ նրանք ունեն բոլորովին այլ ցանկություններ ու նպատակներ: Այդ խզումը մենք անվանում ենք քաղաքականություն ու առավելագույնը տրտնջում կամ հայհոյում ենք քաղաքականության մեջ եղածներին, որ մեզ չեն հասկանում, դավաճանում են կամ անզոր ու թույլ են: Իրականում թույլն ու անզորը, անպատասխանատուն մենք ենք, որ մեր նպատակներն ու ցանկությունները վստահում ենք ուրիշներին ու տեր չենք կանգնում կատարմանը` մեր նպատակների ու մեր ցանկությունների, ոչ թե իրենց, կատարմանը: Պարզ մեխանիզմ է, հազարավոր տարիներ աշխատում է երկրի վրա ու խափանվում հեղափոխությունների տեսքով, որոնց հետևանքը միշտ ավելի ավերիչ է լինում` հեղափոխությունները խժռում են իրենց զավակներին ու բոլոր հարցերին նախ պատասխանում են գիլիոտինով, հետո` անցյալին վերադարձով: Մի քանի փոփոխություններով հանդերձ: Անձանց փոփոխություններով` նախ, հետո` գործելաոճի: Ձևերը փոխվում են, բովանդակությունը մնում է նույնը, եթե չի փոխվել ինքնագիտակցության մակարդակը:

ՈՒրեմն ինչպիսի՞ն է լինելու մեր 2018-ի ապրիլը: Հեղափոխությու՞ն ենք անելու, թե՞ սպասելու ենք լավագույն ժամանակների: Փաստացի` ոչ մեկը, ոչ մյուսը: Մենք ապրում ենք խոտի կյանքով, որի միակ նպատակը լույսը տեսնելն է, արևին հասնելը, ջուր ու սնունդ գտնելը: Մեր հոգևոր կյանքը սավառնում է համատիեզերական հեռուներում ու հազվադեպ է մեր երկրային կյանքի հետ համընկնում: Մենք պատրաստ չէինք անկախությանը 100 տարի առաջ, երբ Ռոմանովների կայսրությունը փլուզվեց, ու անկախությունն ընկավ մեր գլխին ինչպես քարը: Մենք պատրաստ չէինք անկախությանը, երբ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց, ու նորից քարի պես անկախությունն ընկավ մեր գլխին: Ամենահեշտը դրոշ, զինանշան ու օրհներգ ունենալն է: Ամենահեշտը քաղաքական անկախությունը հռչակելն է: Մենք նույնիսկ այդ դեպքերում անցյալի փեշերից կախվեցինք` ոչինչ չփոխելով: Իսկ իրական անկախության գիտակցությունը խրվեց-մնաց մեր վախերի մեջ` փոքր ենք, անպաշտպան ենք, մեկին պիտի գտնենք` թևի տակ մտնենք, նրա հաշվին ապրենք, հարևանները կգան մեր տունը կքանդեն, հացից կզրկեն: Միայն հողը պաշտպանելու բնազդն է մեր մեջ հզոր, որ հազարամյա գենի ուժով դիմադրում է ու պաշտպանում մեզ ու մեր տարածքը ոտնձգությունից: Մյուս հարցերում բնազդը լռում է, գիտակցությունը քնած է, կյանքը ինքնահոսի է մատնված: Անիմաստ է սպասել, որ գալու է մարգարե ու արթնացնելու է, անվանելու է ճշմարտությունն ու հաղթանակը ոսկե սկուտեղի վրա ամեն մեկիս դուռը թակելով` հրամցնելու է մեզ` առեք, կերեք, դուք արժանի եք: Դուք եք ձեր երկրի տերը հետայսու: Այդպես չի լինում` մարգարեները գալիս են, երբ իրենց պատրաստ են հասկանալ: Մարգարեին իր մեջ պիտի ունենա մեզնից յուրաքանչյուրը, որ մեզնից մեկը դառնա բոլորիս ցանկություններն ու նպատակները կատարողը ու մեզ տեր դարձնողը մեզ: Այլապես տերերը գալու են հեռուներից ու գնալու են հեռուներ` մեզ հեռացնելով մեզնից: Սա նույնպես պարզ մեխանիզմ է` հազարամյակների պատմությամբ փորձարկված: Հողը պաշտպանություն է, բայց ինքն անպաշտպան է: Պատմության դեմքը ոչ ոք չի տեսնում` պատմությունը անցյալն է, իսկ ամեն մեկս մեր անցյալն ունենք: Ապագան միակ ժամանակն է, որ հնարավոր է ծրագրել, ոչ թե սպասել, որ կգա ու մեզ ոսկե սկուտեղը կտա, այլ հիմա ու այստեղ այդ սկուտեղի վրա հավաքել անկախության ու ինքնիշխանության, ինքնագիտակցության մանրակերտը, որ վերադարձնելու է մեզ մեր տեր լինելու իրավունքն ու պարտականությունը:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հ. Գ. Ով եկավ, ով գնաց, ով ինչ ասաց ու չասաց, ով ինչ արեց ու չարեց` ամեն շաբաթ ու ամիս, ու տարի` ձեր կյանքի ժամանակն է: Առանց սիրո մեռնում ենք կամ ապրում ենք խեղված: Անմիտ բարությունը ծնում է խելամիտ դաժանություն: Մեր նպատակն է` մոռանալ: Չարն ու բարին երկնքից չեն ընկնում, մենք ենք ստեղծում: Կյանքը դժոխք է, բայց սքանչելի դժոխք: Շրջագայությունների մղոններով մենք կյանք ենք գնում: Պետք է պատկերացնես կյանքդ, ու` ցանկությունդ կկատարվի: Եթե ռոմանտիզմն է մարդուն առաջ մղում, ռեալիզմն է պահում ռոմանտիզմի հիմքերը: Մի նվիրեք ձեր կյանքը տիեզերական սև խոռոչներին, որտեղ դրական էներգիան դառնում է բացասական, ու բումերանգը զգետնում է ձեզ: Ապրեք ժամանակն իբրև ես ու հայրենիք: Երկրորդ հնարավորություն չկա: Երրորդ` առավել ևս:

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ