«Այս ժո­ղո­վուր­դը մի­ջա­վայ­րին հար­մար­վե­լու մաս­նա­վոր հատ­կու­թյուն մը ու­նի, և դժ­վար է շատ ան­գամ հա­յը թուր­քեն զա­նա­զա­նել»: Ա­հա ա­սանկ ու­շիմ և ըն­դու­նակ ազ­գի մը հետ միա­սին կապ­րինք որ մինչև հի­մա ալ ա­մեն ազ­գի մեջ տի­րա­պե­տող է:

«Վար­չա­պետ Նի­կոլ Փա­շի­նյա­նի բարձր հո­վա­նու ներ­քո Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րա­կում «Դըմփ-դըմփ-հու՜» հե­ղա­փո­խա­կան օ­պե­րա­յի բե­մադ­րու­թյամբ և հե­ղա­փո­խու­թյան եր­գիչ Հրա­գի ան­զու­գա­կան կա­տար­մամբ կմեկ­նար­կի «Քա­ղա­քա­ցու օր» մի­ջո­ցա­ռու­մը»:

Բո­լոր նկա­րիչ­ներն ու քան­դա­կա­գործ­նե­րը Կո­մի­տա­սին պատ­կե­րել են ող­բա­լի, տա­ռա­պյա­լի տես­քով: Ես դա չեմ հաս­կա­նում: Չէ՞ որ նա զա­վեշ­տա­սեր, ու­րախ, կեն­սա­խինդ մարդ էր: Ե­թե ես փոքր-ինչ շնորհք ու­նե­նա­յի, նրան կպատ­կե­րեի ժպի­տը դեմ­քին, եր­ջա­նիկ տես­քով, որ­պես­զի գո­նե մի այդ­պի­սի կտավ կամ քան­դակ լի­ներ:

1911 թ. հու­լի­սին Ե­գիպ­տո­սում չար­չար­վե­լուց ու հաղ­թա­նակ տո­նե­լուց հե­տո Կո­մի­տա­սը ժա­մա­նեց Փա­րիզ և ան­մի­ջա­պես այ­ցե­լեց իր վա­ղե­մի բա­րե­կա­մու­հուն՝ երգ­չու­հի, ե­րաժշ­տա­գետ, ման­կա­վարժ, թիֆ­լիս­ցի հայտ­նի բժշ­կի դուստր Մար­գա­րիտ Ա­վե­տի­քի Բա­բա­յա­նին:

1910 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 24-ին նա տար­բեր քա­ղա­քա­կան, հա­սա­րա­կա­կան ու գրա­կան շր­ջա­նակ­ներ ներ­կա­յաց­նող պոլ­սա­հայ մտա­վո­րա­կա­նու­թյան առջև դա­սա­խո­սու­թյամբ հան­դես ե­կավ Բե­րա­յի ար­հես­տա­նո­ցի դահ­լի­ճում: Դա յու­րա­տե­սակ այ­ցե­քարտ էր, ո­րով տի­րեց բո­լո­րին ու դարձ­րեց ի­րեն դաշ­նա­կից:

Մու­րադ Մու­րա­դյա­նի հետ ու­նե­ցած հան­դի­պու­մից հե­տո ո­րո­շե­ցի ու­սում­նա­սի­րել նրա օ­րոք Երևա­նի կենտ­րո­նում ի­րա­կա­նաց­ված պատշ­գամ­բա­շի­նու­թյան պատ­մու­թյու­նը՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով հուզ­ված պա­հին մար­դու բե­րա­նից դուրս թռած ին­ֆոր­մա­ցիան, որ յու­րա­քան­չյուր պատշ­գամ­բի դի­մաց հա­զա­րա­կան ռուբ­լի­ներ են հա­վա­քել, ի­հար­կե, խոս­քը կա­րող էր վե­րա­բե­րել միայն կա­շառ­քին:

...Մերթ ընդ մերթ, պա­տեհ-ան­պա­տեհ ա­ռիթ­նե­րով փոր­ձում ենք ինչ-որ կերպ հա­սա­նե­լի դարձ­նել մեր պատ­մա­կան հու­շար­ձան-կո­թող­նե­րի, ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ու խաչ­քա­րե­րի նկատ­մամբ տե­ղի ու­նե­ցող վայ­րա­գու­թյան ցան­կա­ցած դրսևո­րում։ Եվ դա ճիշտ է, հե­ռուն գնա­ցող, բայց ոչ բա­վա­րար։

ՈՒ­սում­նա­ռու­թյան տա­րի­նե­րին Կո­մի­տա­սը բնակ­վում էր Բեռ­լի­նի Կրոյց­բերգ շր­ջա­նի Կոխ­շտ­րա­սե փո­ղո­ցի 5-հար­կա­նի տնե­րից մե­կում:

1896-ին տե­ղի ու­նե­ցավ մի ճա­կա­տագ­րա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն, որն ահ­ռե­լի նշա­նա­կու­թյուն ու­նե­ցավ ոչ միայն Կո­մի­տա­սի, այլև բո­վան­դակ հայ ժո­ղովր­դի կյան­քում:

Գրե­թե մեկ տա­րի ու­րիշ ոչն­չով չեմ զբաղ­վել, Կո­մի­տա­սից զատ: ՈՒ­սում­նա­սի­րել եմ ահ­ռե­լի գրա­կա­նու­թյուն, ո­րից իմ աշ­խա­տա­սի­րու­թյան հա­մար գոր­ծա­ծել եմ 180 միա­վոր գիրք, տա­րե­գիրք, թերթ և ամ­սա­գիր (չհաշ­ված տաս­նյակ այլ աղ­բյուր­ներ, ո­րոն­ցից չեմ օգտ­վել, բայց պար­տա­վոր էի ի­մա­նալ), ստու­գել ու վերս­տու­գել եմ մե­ծա­թիվ հայտ­նի և ան­հայտ փաս­տեր: Դա տք­նանք էր: Հա­նուն ին­չի՞. դա բա­ցատ­րել եմ նա­խա­բա­նում: