«Հմայակ Ավետիսյանը խիզախ հայ էր, նկարում էր այն, ինչը չէին ողջունում խորհրդային ժամանակներում»

«Իրատեսի» հյուրն է փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու ԱՆԱՀԻՏ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԸ: Նրա հետ զրույցի թեման հիմնականում առնչվում է իր հոր՝ 20-րդ դարի անվանի նկարիչ Հմայակ Ավետիսյանի թողած մշակութային ժառանգությանը, որում գերիշխող են Հայոց ցեղասպանության, իր ծննդավայր Վանի, հայի հավաքական ճակատագրի վերաբերյալ արծարծումները:

«ՄԻԱՅՆ ԵՐԿՈՒ ԽԻԶԱԽ ՀԱՅ ԳՏՆՎԵՑԻՆ, ՈՐ ՉԽԶԵՑԻՆ ՀԱՅՐԻԿԻՍ ՀԵՏ ԿԱՊԸ՝ ԵՐՎԱՆԴ ՔՈՉԱՐԸ ԵՎ ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԸ»

-Տիկին Անահիտ, լինելով նկարչի դուստր, առավելապես ուսումնասիրել եք արվեստի փիլիսոփայությունը: Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի ոգեկոչման համատեքստում ինչպե՞ս եք վերարժևորում Ձեր հոր՝ Հմայակ Ավետիսյանի՝ այդ թեմային առնչվող ստեղծագործությունները:
-Այսօրվա լեզվով եթե վերարժևորենք, պիտի ասենք, որ հայրս եղել է նվիրյալ: Նա այնպիսի ժամանակաշրջանում էր նկարում ցեղասպանությանը վերաբերող գործեր, երբ Խորհրդային Հայաստանում ոչ ոք չէր անդրադառնում այդ թեմաներին: Նրա «Երախտապարտ ենք» մեծադիր կտավը, որում Կոմիտասի, Սողոմոն Թեհլերյանի, Արամ Երկանյանի կերպարներն են, վտանգ էր պարունակում ոչ միայն իր, այլև ուրիշների համար: Մարդիկ վախենում էին գալ մեր տուն այդ կտավի վրա աշխատելու ընթացքում: Միայն երկու խիզախ հայ գտնվեցին, որ չխզեցին հայրիկիս հետ կապը՝ Երվանդ Քոչարը և Պարույր Սևակը: Հայրս չէր ցանկանում ինչ-որ ընդհանրացված կերպարներ ցույց տալ, նա կոնկրետ մարդկանց էր ուզում նկարել: Եվ հորս համար բերել էին Սողոմոն Թեհլերյանի ու Արամ Երկանյանի լուսանկարները, որոնք մինչ օրս պահվում են մեր տանը: Իհարկե, հայրս չէր ասում, թե ով է բերել: Նա ինձնից թաքցնում էր այն ինֆորմացիան, որը կարող էր ինձ վնասել: Հորս նկարում այդ երեք հայորդիների ոտքերի տակ հող չկար, արյուն էր ամբողջը: Պարույրը, որ երեք անգամ եկավ մեր տուն՝ նկարը տեսնելու, ցնցված էր: Գլուխը բռնած՝ ասում էր. «Հմայա՛կ, ո՞նց ես մի նկարում ամեն ինչ ցույց տվել»։ Այս նկարում և՛ եղեռնն է, և՛ մեր՝ հոգեպես անկոտրում լինելը: Ե՛վ Պարույրը, և՛ Քոչարը գալիս էին հորս մոտ այդ ընթացքում, որովհետև մարդ էին, հայ և արվեստագետ: Քոչարի և հորս միջև ոչ թե էմոցիոնալ, այլ մասնագիտական քննարկումներ էին լինում: Հայրս նրա կարծիքը շատ բարձր էր գնահատում: Քոչարը ուժեղ էր ոգով, և նրա մոտեցումները հայրս հաշվի էր առնում: Հայրս խիզախ հայ էր, թքած ուներ փողի վրա և նկարում էր այն, ինչը չէին ողջունում խորհրդային ժամանակներում: Այս իմաստով հատկանշական են նրա նկարած եկեղեցիները: Նա դրանք նկարում էր, որովհետև ասելիք ուներ: Նա մտածում էր, որ հոգին է կարևոր: Իսկ եկեղեցին այդ հոգու կրողն էր: Բոլոր եկեղեցիները նա նկարում էր բարձունքի վրա, դրանք դիտում և ցույց էր տալիս ամեն ինչից վեր կանգնած: Ազգը պահողը հավատն է, որը փրկում է գիշերվա մթից, ձմեռվա ցրտից:
-Նա փոքր երեխա է եղել, երբ գաղթել է իր ծննդավայրից՝ Վանի Մանդան գյուղից: Հետագայում ստեղծել է այդ գյուղի բնապատկերը: Դուք, որ եղել եք Արևմտյան Հայաստանում, տեսե՞լ եք այդ տարածքները Ձեր հոր պատկերած բնաշխարհի համատեքստում, թե՞ այն արդեն ուրիշ նկարագիր ունի:
-Հայրս նկարեց՝ ապավինած իր պատկերային մտածողությանը: Եվ տարեց մանդանցիները այդ նկարում ճանաչեցին իրենց գյուղը, շատ հուզվեցին: Ավելի շատ հուզված էր հայրս, որ իր մանկության հիշողությունը հասուն տարիքում չէր ջնջվել, փաստորեն: Նրա մեջ խոսում էր վրեժի զգացողությունն այդ գործերն անելիս: Նա առաջնորդվում էր այն մտայնությամբ, որ չպետք է մոռանալ այն գյուղը, որն արդեն չկա: Նա ցանկանում էր՝ թուրքերն իմանան, որ մենք չենք մոռացել մեր հայրենիքը: Իսկ ես ճամփորդության ընթացքում չեմ եղել այդ տարածքներում, դա ներառված չէր մեր տուրիստական երթուղում, ցավոք:
-Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի ոգեկոչման տարում կա՞ հետաքրքրություն այդ գործերի նկատմամբ:
-Ազգային պատկերասրահում լինելու է ժամանակավոր ցուցահանդես՝ նվիրված 100-րդ տարելիցին, որում պետք է ներառվի «Երախտապարտ ենք» կտավը: Սա լավ առիթ է հորս թողած ժառանգությունը ներկայացնելու առումով:

«ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԵՐԿՐԻՆ ԱՂՔԱՏՆԵՐ ՊԵՏՔ ՉԷԻՆ »

-Հմայակ Ավետիսյանը Հայաստանի ազատագրման խորհուրդը պատկերել է հայ ֆիդայու և կարմիր բանակայինի, Անդրանիկի և Գայի կերպարներով: Նկատի ունեմ «Ազատարարները» և «Ազատության զինվորները» մեծադիր գործերը: Սա նրա հավատա՞մքն էր:
-Հորս ամենամեծ խիզախությունն այն էր, որ նա իր կտավում ցույց է տվել Արևմտյան Հայաստանի հավաքական կերպարը՝ որբուկի տեսքով՝ «Ազատարարները» աշխատանքում: Դա մի կողմ քաշված, բոլորից անտեսված որբուկ է: Պետք էր գեղարվեստական բացառիկ տաղանդ ունենալ՝ ցույց տալու համար այդ պատկերը: Եվ ցույց տալու այնպես, որ կտավում այդ հատվածը համարժեք լիներ մյուս հատվածին, որում տասնյակ մարդիկ էին պատկերված՝ իբրև փրկված Խորհրդային Հայաստանի սիմվոլներ: Այստեղ պարզապես հայրենիք կորցրած հայի ցավը չէր արտահայտված, այլև նրա նկարչական վարպետությունը: Այս գործերը արժևորվել են մեր պետության կողմից: Երկուսն էլ պետական սեփականություն են: «Ազատարարները» պահպանվում է Հայաստանի ազգային պատկերասրահում, իսկ «Ազատության զինվորները», որում հայրս պատկերել է Անդրանիկին և Գային, պահպանվում է Վանաձորի պետական պատկերասրահում:
-Հմայակ Ավետիսյանը կարևորում էր հայ կնոջ առաքելությունը ազգի ճակատագրում: Ինչպե՞ս էր դա դրսևորվում գեղանկարչական աշխատանքներում:
-«Մուսալեռցի տատը» և «Անահիտի դիմանկարը», որում հայրս ինձ է ընտրել՝ իբրև բնորդուհի, այս վերաբերմունքի ցայտուն արտահայտություններն էին: Մուսալեռցի կինը՝ իր դաժան կենսափորձով, իր գլխով անցած ողջ պատմությամբ, ներկայացնում էր հայ կնոջ անցյալի ճակատագիրը: Հայրս շատ էր հուզվել, որ «Մուսալեռցի տատը» կտավը չէին ընդգրկել խորհրդահայ նկարիչների համատեղ ցուցահանդեսում՝ կազմակերպված 60-ական թվականներին: Պատճառն այն էր, որ չէր կարելի Խորհրդային Հայաստանում ապրողին ցույց տալ այդպիսի տեսքով, աղքատ հագուկապով, տառապած դեմքով: Բոլորը պիտի հարուստ, խնամված, երջանիկ լինեին: Հորս ներկայացրած կերպարը այդ չափանիշների մեջ չէր տեղավորվում: Խորհրդային երկրին աղքատներ պետք չէին:
-Այսինքն, խորհրդային քաղաքացիները պիտի անպայման «գլամուրայի՞ն» լինեին:
-Այո՛, կար այդպիսի բան, բայց երբ ժամանակները մի քիչ փոխվեցին, երբ արվեստի չափանիշներն այլ դարձան, «Մուսալեռցի տատը» մասնակցեց ցուցահանդեսների, ներկայացվեց և շատ լավ ընդունվեց: Ամեն անգամ, երբ այս կամ այն նկարը չէր ընդունվում, չէր հասկացվում, հայրս ասում էր. «Դրա ժամանակը կգա»: Եվ երբ 1970-ականներին արվեց հորս վերջին անհատական ցուցահանդեսը, բոլոր նրա կտավները ցուցադրվեցին և գնահատվեցին ըստ արժանվույն: Իսկ «Անահիտի դիմանկարում» ես իմ կերպարով մեր ազգի վերապրումի խորհուրդն էի ներկայացնում: Մեր բնաշխարհի ֆոնին ինքնավստահ կանգնած հայուհին վկայությունն էր այն բանի, որ կոտորածից, տեղահանությունից հետո մենք շարունակում ենք ապրել և տալ ուժեղ, կենսունակ սերունդ: Սա մեր թշնամիներին ուղղված մարտահրավեր էր: Եվ պատահական չէ, որ հայրս ցանկացավ ինձ նկարել կարմիր զգեստով:
-Կարմիրը նաև խորհրդային ենթատեքստ չէ՞ր պարունակում:
-Ո՛չ: Կարմիրն այս դեպքում հաղթանակի գույնն էր խորհրդանշում:

«ՄԱՐԴԸ ՊԵՏՔ Է ԻՐ ԹՇՆԱՄՈՒՆ ԱՎԵԼԻ ԼԱՎ ՃԱՆԱՉԻ, ՔԱՆ ԸՆԿԵՐՈՋԸ»

-Լենինի դիմանկարն անելու շարժառիթը Հմայակ Ավետիսյանի համար խորհրդային գրաքննության բարեհաճությանն արժանանալու թաքուն նպատակ չէ՞ր հետապնդում:
-Ո՛չ: Եվ նա այնպես էր նկարել Լենինին, որ հենց այդ նկարը կարող էր վտանգել իրեն: Նա ասում էր, որ մարդը պետք է իր թշնամուն ավելի լավ ճանաչի, քան ընկերոջը: Նա ցանկացել էր այդ թաթարին պատկերել այնպես, ինչպես ոչ ոք չի պատկերել: Նրա նկարը չընդունեցին կենտկոմականները, վախեցան: Հետո նա որոշ բաներ փոխեց. Լենինի ոտքերը, որ սկզբում արյուն խորհրդանշող կարմիրի մեջ էին, պատկերեց թանձր սևության մեջ, որն իբրև գերեզմանային մթության խորհրդանիշ էր ներկայանում: ՈՒ պատահական չէ, որ հորս արած դիմանկարն ավելի պահանջված դարձավ, երբ անցան տարիներ, երբ Խորհրդային Միությունում փոխվեց մթնոլորտը: Այդ դիմանկարը շռնդալից հաջողություն ունեցավ ամբողջ երկրի մասշտաբով, մասնակցեց բազմաթիվ ցուցահանդեսների՝ Երևանից մինչև Մոսկվա, Լենինգրադ, ՈՒլյանովսկ: Դա արդեն մի ժամանակաշրջան էր, երբ սկսել էին քննադատաբար նայել Լենինի անձին ու գործին:
-Մենք այսօր կրկին փորձում ենք Ռուսաստանի հետ սերտ հարաբերություններ կառուցել: Այս և այն ժամանակների՝ 20-րդ դարասկզբի Ռուսաստանը տարբե՞ր է:
-Իհարկե, տարբեր է: Փոխվել է ընդհանուր մթնոլորտը: Ռուսական հեռուստաալիքով հիմա ցույց են տալիս Վլադիմիր ՈՒլյանովին՝ ընդգծված թաթարական դեմքով: Հիմա Ռուսաստանում էլ են շատ լավ հասկանում՝ ով ով է:
-Բայց դրանից ի՞նչ է փոխվում մեզ՝ հայերիս համար: Մենք ուրիշ կե՞րպ ենք ընկալվում մեր երբեմնի մեծ եղբոր կողմից:
-Այստեղ շատ բան է որոշում քաղաքական շահը: Ռուսաստանը, օրինակ, զենք է վաճառում Ադրբեջանին: Թուրքերի հետ էլ սիրախաղ է անում: Մենք այդ հարցերին չենք կարող հանգիստ նայել:
-Եվ ո՞ւմ վրա պիտի լինի մեր հույսն այս պարագայում:
-Հույսը միայն մեզ վրա պիտի լինի միշտ: Պետք է հենվես քեզ վրա, ապավինես քո սեփական ուժերին: Մենք այդ ոգին ունենք: Արցախյան շարժումը դրա լավագույն վկայությունն է: Մենք պիտի մեր ուժը, մեր կազմակերպված բանակն ունենանք, որպեսզի պաշտպանված լինենք: Դրսի ուժերը կա՛մ կհասնեն մեզ օգնության, կա՛մ ճանապարհի կեսին կմնան, օտարները կա՛մ կօգնեն մեզ, կա՛մ կխանգարեն: Մենք մեզ վրա պիտի դնենք մեր հույսը, ոչ թե ռուսի, եվրոպացու, ամերիկացու: Մեր մասին մեկը լավ կխոսի, կգրի, մեկը՝ վատ: Մեկը կոգևորի մեզ, մեկ ուրիշը կճնշի: Մենք ինչո՞ւ պիտի կախված լինենք այդ բաներից, ինչո՞ւ պիտի սպասենք, թե Օբաման ինչ բառ կարտասանի, կընդունի մեր եղեռնը, թե ոչ: Հիմնական ուժը մենք ենք: Եթե մենք ուժեղ չլինենք, մեզ ոչինչ չի օգնի: Օրինակ՝ Ցարական Ռուսաստանը մեզ ավելի ճիշտ էր գնահատում: Մեր մեջ՝ իբրև քրիստոնյա կրոնի առաջին ընդունողների, տեսնում էր ամուր հենարան: Իսկ Խորհրդային Ռուսաստանն այլ կերպ էր մեզ նայում: Ո՞վ ստեղծեց Ադրբեջանը. թաթար Լենինը՝ իր կուսակիցների հետ: Խորհրդային իշխանությունից հետո մեր վիճակը վատացավ, որովհետև սկսեցին կյանքի կոչել պանթուրքական ծրագիրը:

«ԵԹԵ ՀԱՅ ԿԻՆԸ ՊԻՆԴ ՄՆԱ, ՄԵԶ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ՉԻ ԼԻՆԻ ԾՆԿԻ ԲԵՐԵԼ»

-Ձեր հայրը կարևորում էր հայ կնոջ դերը նախախորհրդային և խորհրդային ժամանակաշրջանում: Այսօր այդ դերը պահպանե՞լ է իր կարևորությունը Ձեր աչքում:
-Այո՛: Ամեն տեղ, ցանկացած ասպարեզում (բանակ, գյուղատնտեսություն, գիտություն, մշակույթ, քաղաքականություն և այլն) հայ կինը հոգի է դնում: Եթե հայ կինը պինդ մնա, մեզ հնարավոր չի լինի ծնկի բերել: Այսօր էլ հայ կինը չի դավաճանել իր գենին: Մենք այսօր նույնն ենք, ինչ զենքը ձեռքին պայքարող մուսալեռցի, վանեցի կանայք: Հայկական գենը երկրագնդի ամենահին գեներից է, եթե ոչ՝ ամենահինը: Վերջերս ռուսական մի հեռուստաալիքով էլ հաղորդում ցուցադրվեց, որում խոսվեց հայկական գենի՝ իբրև ամենահին գենի մասին աշխարհում: Ըստ այդ հաղորդման հեղինակների՝ հայկական գենը համարվում է եգիպտական գենից երեք ու կես հազար տարով ավելի հին: Եվ մենք հազարամյակների ընթացքում մեր տեսակը չենք փոխել:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ