«Ինչպիսի շարժումներ ստեղծվեն, այնպիսի ապագա կստեղծվի»

Ոչպաշտոնական հարցազրույց կրթության և գիտության փոխնախարար ՄԱՆՈՒԿ ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ հետ:

-Ի՞նչ ենք հասկանում հայագիտություն ասելով, և ի՞նչ խնդիրներ ունի հայագիտությունն այսօր:
-Այդ ոլորտի մասնագետ չլինելով, ես չեմ ուզում սահմանում տալ: Կան հայագիտության ուսումնասիրման լուրջ կենտրոններ Հայաստանում ու Հայաստանից դուրս և, կարծում եմ, այդ իրավունքը նրանց է պատկանում:
-Իսկ ինչպե՞ս եք Դուք ընկալում հայագիտությունը:
-Հայագիտությունն իր վերջնանպատակը պիտի հայության հարատևման խնդիրն ունենա, այլապես կդառնա սակավ նշանակություն ունեցող գիտաճյուղ: Խնդիրն այն չէ, որ հայերն ու ոչ հայերը հասկանան, որ եղել է պատմական մի ազգ, որ նշանակալից պատմություն ու պատմական նշանակություն ունի, դա հայագիտություն չէ, հայագիտության այդ ընկալումը նվաստացնում է իր արժեքը: Հայագիտությունը ի վերջո պետք է ծառայի հայապահպանմանը:
-Եթե հայագիտությունն առնչում ենք հայապահպանմանը, ակամա մտնում ենք քաղաքականության դաշտ՝ նախ, հետո հարկադրված ենք զատել՝ հայապահպանություն Հայաստանում, հայապահպանություն սփյուռքում, սփյուռքի հին ու նոր գաղթօջախներում: Այսօր ո՞րն է հայապահպանության խնդիրը Հայաստանում ու Հայաստանից դուրս:
-Հայերը սփռված են ամբողջ աշխարհում, բայց դա միայն 1915-ի ցեղասպանության հետևանք չէ, դարերի պատմություն ունի: 1915-ը ամենահզոր ալիքի պատճառն էր, որ վերջնականապես ձևավորեց սփյուռքը: 1915-ը արդեն 100 տարվա պատմություն ունի, մտածել, որ սփյուռքում հայությունը կարողացավ պահպանվել հայերի շնորհիվ՝ սխալ է: 100 տարվա մեջ մենք ունեցել ենք բազում ազգակիցներ, որ ոչ միայն հայերեն չգիտեն, այլև իրենց հայ այլևս չեն համարում, բայց կա մի ընդհանրություն, որ 100 տարվա մեջ պահեց սփյուռքը: Իհարկե, հայրենասիրությունը, ազգասիրությունը, ազգային արժանապատվությունը, ավանդույթներն ունեն իրենց տեղն ու դերը, բայց վճռորոշը եղան մեր մշակութային առանձնահատկությունները: Մենք պատմականորեն պահպանվել ենք մեր մշակութային արժեքների շնորհիվ: Եթե դադարենք նոր մշակութային միավորներ ստեղծել՝ համաշխարհային, միջազգային, համամարդկային արժեք ունեցող, մեր ինքնապահպանությունը խիստ վտանգած կլինենք: Մենք ապրել ու ապրում ենք, որովհետև ստեղծագործել ենք ու շարունակում ենք ստեղծագործել ու համամարդկային նշանակության արժեքներ ունենք: Պատմականորեն եթե քննարկենք՝ այդ պատճառով չենք վերացել, ոչ թե մեր անխոնջ կամքն է մեզ պահպանել ու չվերանալու ցանկությունը: Հնարավոր չէ ասել, թե մենք ունեցել ենք ազգային արժանապատվություն, ուրիշ ժողովուրդներ, որ հիմա չկան, չեն ունեցել: Վերացած ու ձուլված ժողովուրդները այսօր չկան ոչ այն պատճառով, որ չեն ուզեցել լինել, չեն պայքարել, այլ նրանց նվաճումները մեծ արժեք չեն ունեցել:
-Մշակութային նվաճումը անհատի՞ ձեռքբերում է, թե՞ ընդհանրական:
-Այդ հարցում շատ տարբեր տեսակետներ կան, և բոլորն էլ ունեն պատմական հիմքեր ու հիմնավորումներ: Ես կարծում եմ՝ չի կարող միայն անհատի ձեռքբերում լինել:
-Չարենցի՝ Չարենց լինելու համար միայն իրե՞ն ենք շնորհակալ, թե՞ հայ ժողովրդին:
-Եթե ամեն ինչ պատրաստ չլիներ նման հանճար ունենալու համար, Չարենցը չէր գա, ժամանակի մեջ միտքը հասունանում է, խտանում ու դրսևորվում անհատի միջոցով: Շատերն ասում են՝ 301-ին պետականորեն քրիստոնեությունը չընդունեինք, բոլորովին այլ ճակատագիր կունենայինք: Գուցե ավելի լավ: Սա տարօրինակ պատկերացում է, որովհետև 301-ին որոշում չի կայացվել, 301-ին հնարավոր է եղել պետականորեն ընդունել քրիստոնեությունը, քրիստոնեական արժեքները տարածված են եղել, ընդհանուր մթնոլորտ է եղել: Թագավորները միամիտ մարդիկ չեն, որ ուղղակի հրաման տան, նրանք տալիս են այն հրամանները, որոնք հնարավոր է կատարել: 301-ին ի՞նչ մթնոլորտ է եղել: Մեր ամբողջ պատմությունը հայտնի է: Պատահական չէ, որ առաջին դարից սկսած քրիստոնյաները հալածվել են և փրկվել են՝ Հայաստան գալով:
-Մեսրոպ Մաշտոցն ինչո՞ւ էր մի ձեռքին սուր՝ գրերը սովորեցնում, ինչո՞ւ էին ավերվում մեհյաններն ու տեղում եկեղեցիներ կառուցում, բոլոր դեպքերում՝ դիմադրություն եղել է, Մաշտոցից առաջ էլ գրեր ունեցել ենք: Քաղաքակրթորեն քրիստոնեությունը քայլ առաջ էր բազմաստվածությունից, անխուսափելի էր, եթե ոչ 301-ին, 100 տարի հետո, բայց մենք ունեցել ենք դիմադրություն ու այնպես չէ, որ մի առավոտ քրիստոնյա ենք արթնացել:
-Երբ փորձում ենք պատմական վերլուծություն անել, վճռորոշը քաղաքական պահերը չեն, կարևորը՝ ինչո՞ւ ելքը այդպիսին եղավ: Ես չեմ ասում, որ 99 տոկոսը քրիստոնյաներ էին ու առանց պայքարի քրիստոնեությունն ընդունվեց, բայց պայքարով, դիմադրությունով, մեհյաններ ավերելով, սուրը ձեռքին, ընդունվեց, չէ՞: Առաջին դարում մենք երկու հակոտնյա թագավորներ ենք ունեցել: Մեկը՝ Աբգարը, քրիստոնեապաշտ, մյուսը՝ Սանատրուկը, առաքյալասպան: Դա պատահական չէ, այդպես եղել է բոլոր երկրներում, նաև՝ Հռոմեական կայսրությունում, Իսրայելում, հետո՝ Եվրոպայում ու Ռուսաստանում: Միշտ էլ դեմ ու կողմ են լինում, ու պայքարը առանց արյունի չի լինում: Ամբողջ հարցը ելքն է: Իսկ ելքը եղել է քրիստոնեության օգտին, որ նշանակում է՝ ընդհանուր մթնոլորտն է եղել քրիստոնեական: Ազգային մթնոլորտը, մշակութային հենքը պետք է լինեն, որ հանճար ծնվի: Չարենցը հայկական հանճարի խտացումն է:
-Բոլոր ժամանակներն ունեն ամփոփումի, հանրագումարի կարիք՝ գիտության, մշակույթի, փիլիսոփայության մեջ, Չարենցի պես գրողներն ու մտածողները նաև ամփոփումներ են բերում, ինչո՞ւ են լինում ժամանակներ, որոնք ամփոփում չունեն:
-Եթե ժամանակը նայում եք 50 կամ 100 տարվա մակարդակով, հիշո՞ւմ եք այնպիսի ժամանակ, որ ամեն 100 տարում գոնե մեկ հանճարեղ հայ չլինի:
-Չարենցը նաև այսօրվա ու վաղվա հարցերի՞ն է պատասխանել:
-Դա ակնհայտ է: Ահռելի մեծ նշանակության մի բանաձև է տվել Եղիշե Չարենցը՝ «Հայացքս հառած անցյալին՝ ապագայի նժույգն եմ հեծած»: Սա շատ տարողունակ բանաձև է: «Հայացքս հառած անցյալին», այսինքն` դու պետք է անցյալից վերցնես՝ ինչն է քեզ համահունչ, ինչո՞ւ ենք մենք անցյալին նայում, որպեսզի մեր էությունը հասկանանք ու մեր էությունից չհրաժարվենք: «Հայացքս հառած անցյալին», բայց՝ «ապագայի նժույգին հեծած»՝ որովհետև եթե ապագա չկա, դու վերանալու ես, ես ոչ թե ինձ համար ապրում եմ, որ ինչ-որ մեկն ինձ համար ապագա կառուցի ու ես հայտնվեմ այնտեղ, այլ ես եմ գնում դեպի իմ ապագան: Դա ահռելի ուժ է:
-Ապագա հասնել կարողանալու համար՝ շատ չե՞նք անցյալում խրված:
-Չի կարելի որևէ ազգի մեղադրել, որ խրված է անցյալում, գուցե չափից շատ ենք անդրադառնում, բայց մենք անցյալամոլ չենք:
-Մենք խրված ենք անցյալում, որովհետև մեր անցյալից հիշում ու բացարձակացնում ենք միայն բացասականն ու կորուստները, բայց եղել է հաղթականն ու լուսավորը, որի շնորհիվ մենք այսօր կանք, իսկ մենք մոռացության ենք մատնում:
-Ոչ, մեր պատմության մեջ մենք պետք է արժևորենք հիմնականը, որի շնորհիվ գոյատևել ենք, և այդ հիմնականը մեր մշակութային-ստեղծագործական նվաճումներն են: Կապ չունի, թե աշխարհն իրենից ինչ է ներկայացրել, և մենք ինչ պայմաններում ենք եղել, մենք ստեղծագործել ենք, և մեր ստեղծագործության արգասիքը միշտ նշանակալից է եղել ոչ միայն մեզ համար, և սա է մեզ պահել, թեպետ դաժանագույն պայմաններում է արարվել: Ես համաձայն եմ, որ պատմության մեջ չի կարելի հիշել միայն դաժան ժամանակները և չնկատել ամենակարևորը, բայց եթե ամենակարևորը չնկատենք, դեպի ապագա բանալին չենք գտնի:
-Հայագիտակցության խնդիր ունե՞նք:
-Երկու վտանգ կա: Մեկը՝ որ կարող ենք շատ տարվել անցյալով և շատ ջանալ, որ մարդիկ իմանան՝ ինչ անցյալ ենք ունեցել, դրանով վատ խնդիր չենք լուծում, ապացուցում ենք, որ մենք պատմական ազգ ենք, բայց դա հայտնի փաստ է: Մյուս վտանգը՝ որ կարող ենք վերածվել ֆոլկլորային ազգի, այսինքն՝ մտածելով, որ ազգապահպանությունը անցյալ նվաճումների պահպանությունն է, վերածվենք մի ազգի, որ ապրում է անցյալ նվաճումներով և հանդես է գալիս որպես ներկայում գործող պատմական ազգ:
-Թանգարանի պահա՞կ:
-Համարյա: Մենք առնչվում ենք այդպիսի ազգերի՝ շատ արժանապատիվ, շատ հարգարժան, որ ապրում են՝ միայն պահպանելով իրենց անցյալ արժեքները, սովորույթներն ու ավանդույթները: Նրանց պահում է իրենց ֆոլկլորը: Մենք նման վտանգի բախվում ենք: Այդ պատճառով էլ շեշտում եմ՝ մշակութային ստեղծագործությունը պետք է լինի առաջնայինը, և ներկայի ու ապագայի ազգ լինելու համար մենք պետք է և մեզ համար, և համամարդկային նշանակության արժեքներ ստեղծենք: Այդպիսով կպահպանենք մեր ինքնությունն ու ինքնուրույնությունը, ազգերի և պետությունների համակեցութային դաշտում մենք միավոր կմնանք:
-Դեռ խորհրդային տարիներին Հրանտ Մաթևոսյանն ասում էր՝ գիրք կարդում է հասարակության 5-10 տոկոսը, Ձեր նշած խնդիրները լուծողը հասարակության 5-10 տոկո՞սն է:
-Տոկոսը դժվարանում եմ հաշվել, ակնհայտորեն այդ խնդիրները լուծում է փոքրամասնությունը, բայց որակյալ փոքրամասնությունը: Կարևորը տոկոսային հարաբերությունը չէ, կարևորը մարդկանց, խմբերի, շարժումների առկայությունն է:
-Այսօր կա՞ն որակյալ փոքրամասնության խմբեր, շարժումներ, հասարակության մեջ նրանք ունե՞ն ըմբռնում, թե՞ նրանց ժամանակը չէ, ինչպես միշտ:
-Նրանք, ովքեր այդպիսին չեն կամ այդպիսին են, մարդկային արժանապատվության հարց չէ, մեզ պետք են և այսպիսինները, և այնպիսինները, մեզ պետք են համարձակ ու հանդուգն ստեղծագործողներ և շատ լուրջ պահպանողականներ, հակառակ դեպքում մենք լուրջ վտանգված ենք: Նա, ով որակյալ պահպանողական է, նվազ արժեք չունի, քան նա, ով ապագա է կառուցում: Երկուսի առկայությունն էլ անհրաժեշտ է: Կապ չունի՝ ով է մեծամասնություն, ով՝ փոքրամասնություն, կարևորը առկայությունն է: Պայքարի պայմանները դժվա՞ր են: Այո, և դա լավ է: Երբ մարդը անցյալի վերաբերյալ է տեսակետ ներկայացնում, նրա գործը հեշտ է, նա կարող է պատմական փաստարկներով իր միտքը հիմնավորել, երբ խոսքը վերաբերում է ապագային, փաստեր չես բերի, կարող են լինել երազողներ, որոնց պետք է հակակշիռ լինի, որպեսզի պայքարում ծնվի այն արժեքը, որն ապագա ունի: Առանձին մարդկանց համար դա դաժան է, լինում են մարդիկ, որ հրաժարվում են ստեղծագործությունից, բայց ընդհանուր արդյունքի համար պայքարն անհրաժեշտ է: Պետք է լինեն էնտուզիաստներ և պահպանողականներ, կարևորը, որ բոլորն էլ բարյացակամ լինեն, ոչ թե չարամիտ: Մարդը երբեմն պայքարում է ոչ թե չարամտությունից, այլ ունեցածը չկորցնելու համար:
-Բնական գիտությունների և հայագիտության հարաբերությունը ո՞րն է, նույն օրինաչափություննե՞րն են գործում:
-Ոչ, արմատապես տարբեր երևույթներ են: Պատմական ընթացքը վկայում է, որ բնագիտությունն իր նվաճումներով միշտ ավելի զարգացած է եղել, և, որպես կանոն, բնագիտական մեթոդաբանությունն ու փիլիսոփայությունը փորձել են տարածել հասարակագիտության վրա: Օրինակ, Էյնշտեյնի հարաբերականության տեսությունը բնագիտական երևույթ է, բայց միանգամից դարձավ փիլիսոփայական ուղղություն, գայթակղությունը միշտ կա: Պատահական չէ, որ հասարակագիտական տարբեր ոլորտներում բնագիտությունից վերցված եզրույթներ կան: Մենք ասում ենք՝ «մանկավարժական տեխնոլոգիաներ», բայց «տեխնոլոգիա» բառը բնավ մանկավարժական բառապաշարից չէ: Հասարակագիտությունն ու բնագիտությունը ընդհանուր հիմքեր չունեն, արմատապես տարբեր են: Հասարակական երևույթներում չկան օրինաչափություններ: Պատմական օրինաչափություններ կարող են լինել, բայց հասարակական իրողության օրինաչափություն չկա: Պատմականորեն նույն իրադարձությունը կարող է բազմիցս կրկնված լինել, բայց դա չի նշանակում, որ նույն պայմաններում նորից նույն ելքն է ունենալու: Երբեմն մենք պատմական օրինաչափությունն առանձնացնելով՝ վերագրում ենք հասարակական իրողության օրինաչափությանն ու սահմանում ենք օրենք, ինչը սխալ է:
-Բնագիտությունը ճշգրիտ երևույթ է՝ հենվում է փորձի ու ուսումնասիրությունների արդյունքների վրա, հասարակական երևույթները կայուն չե՞ն:
-Մաթեմատիկական ճշտությամբ հաշվարկներ կատարելու հմտությունը չէ խնդիրը, ֆիզիկական շատ մոդելներ իրենց չեն արդարացրել, օրինակ՝ ատոմի կառուցվածքի պատկերացումները: Հազարավոր տարիներ մարդիկ համարել են, որ երկիրը հարթ տարածք է ու կարողացել են ճշգրիտ ապրել՝ այդ պատկերացումներով:
-Հին հույներն ընդհանրապես ժամանակը չէին կարևորում:
-Բնության երևույթներում պատճառահետևանքային կապ կա, մի երևույթ միարժեքորեն ունի պատճառ և ունի հետևանք՝ անկախ մարդու կամքից: Հասարակական երևույթներում պատճառահետևանքային կապ չկա. երեկվա բոլոր իրողությունների որևէ վերլուծությունից չէր բխում, որ մենք այսօր հանդիպելու ենք ու խոսելու ենք հենց այս հարցերից: Դա մարդու որոշումից է կախված՝ որոշեցի՞նք՝ հանդիպեցինք ու խոսեցինք: Հասարակական իրողության իրադրությունը նպատակային, ծրագրային մտադրություններով է պայմանավորված, ոչ թե պատճառահետևանքային կապերով:
-Դրանով ավելի խոցելի՞, թե՞ ճկուն է դառնում:
-Հասարակական իրողության ապագան կառուցվում է, ոչ թե կայանում է:
-Մենք հանգում ենք անհատի դերի՞ն:
-Եվ անհատի, և կոլեկտիվների, և շարժումների, մենք հանգում ենք մարդկային գործոնին: Ինչպիսի շարժումներ ստեղծվեն, այնպիսի ապագա կստեղծվի:
-Մեր այսօրը ի՞նչ ժառանգություն է թողնելու և հայագիտական, և հայապահպանական, և հայագիտակցության կտրվածքներով:
-Երբ մեզ համար խաղաղ շրջան է, պատերազմ չկա, մենք միշտ դրական ելք ենք գտնում՝ ինչպիսի շեղումներ ու գայթակղութուններ էլ լինեն: Արդեն քսան տարի մենք խաղաղության մեջ ենք, դա նշանակում է՝ միտք է ծնվում, անցյալն է վերագնահատվում ու վերաիմաստավորվում, ապագան է ուրվագծվում:
-Մենք ժամանակի զգացողություն ունե՞նք:
-Երբ մենք ապագայի մասին ենք մտածում, ժամանակի զգացողությունը չկա, գուցե այն պատճառով, որ 3-4 տարում ուզում ենք ունենալ այն, ինչ օբյեկտիվորեն 30-40 տարում է հնարավոր: Ապագային վերաբերող հատվածին ժամանակի զգացողություն ընդհանրապես տրված չէ, իսկ ներկայում ու անցյալում ժամանակ գուցե և կա:

Զրույցը`
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ