«Պատկերացրեք` կայքերի խաթարումն ինչ հետևանք կարող է ունենալ պատերազմական շրջանում»

Կայքի տարածքում տեղ գտած մեկնաբանությունները կարո՞ղ են դատական հայցի պատճառ դառնալ, ի՞նչ փոփոխություններ են սպասվում մեդիա դաշտում` տեխնոլոգիական զարգացումների համատեքստում, առցանց առևտուրը կարգավորվո՞ւմ է օրենքով, ի՞նչ վտանգ են ներկայացնում համակարգչային վիրուսները: Այս և այլ հարցերի մասին է մեր զրույցը մեդիա-փորձագետ ՍԱՄՎԵԼ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ հետ:

-Ձեր հրապարակումներից մեկում նշել էիք, որ Հայաստանում կտրուկ աճել է շարժական սարքերի թիվը: Ըստ այդմ, ի՞նչ փոփոխություններ են սպասվում հայաստանյան մեդիա-դաշտում:
-Հստակ տվյալներ չկան Հայաստանում շարժական սարքերի թվի մասին, բայց կարելի է դատել երկրորդական աղբյուրների հիման վրա: Որպես օրինակ, Facebook սոցցանցից օգտվում է 650 հազար մարդ, այսինքն, համացանցից օգտվողների գրեթե կեսը: Ընդ որում, օգտվողների 60 տոկոսը Facebook մուտք է գործում շարժական սարքերով՝ հեռախոս և պլանշետ: Այսինքն, խոսքը մոտ 400 հազար մարդու մասին է: Դա լուրջ թիվ է և, բնականաբար, լրատվամիջոցների համար պետք է ազդակ լինի: Սակայն չենք կարող ասել, որ համատարած ուշադրություն են դարձնում այդ փաստի վրա: Քչերն են իրենց էլեկտրոնային լրատվամիջոցն օպտիմալացնում հեռախոսի համար, ինչը շատ բան է փոխում` սկսած տեղադրված նկարներից, վերջացրած կայքի ծրագրային ապահովումով և դիզայնով:
-Նկատել էիք նաև, որ օնլայն ռադիոն մեդիայի այն նոր տեսակն է, որը բավական արագ է զարգանում։
-Օնլայն ռադիոն մեդիայի յուրահատուկ օրինակ է, ավելի շուտ պետք է խոսել շարժական սարքերի համար օպտիմալացված մեդիաների մասին: Ավելանում են նաև կոնվերգենտ մեդիաները, այսինքն, երբ համախմբվում են մեդիայի հնարավոր բոլոր տեսակները, և հասկանալի չէ՝ ի՞նչ տեսակի լրատվամիջոց է` թերթ, հեռուստաընկերություն, տեղեկատվական գործակալություն: Երրորդ կարևոր զարգացումը յուրահատուկ ուղղությունների, օրինակ, սոցիալական մեդիաների օգտագործումն է: Հայաստանում, սակայն, հիմնականում Facebook-ն են օգտագործում (նաև Youtube-ը), բայց փորձը ցույց է տալիս, որ Facebook սոցցանցը կորցնում է իր դիրքերը: Հիմնական պատճառն այն է, որ փոխվել է նրա ներքին ալգորիթմը, և այն լրատվամիջոցները, որ բավականին լուրջ գումարներ էին ծախսում իրենց էջերում «լայքեր» ավելացնելու համար, հիմա փաստացի չեն ստանում այն արդյունքը, ինչ պետք է ստանային: Էջում տեղադրված նյութերի դիտելիությունը Facebook-ը նվազեցրել է մոտավորապես հինգ անգամ, ինչի պատճառով լրատվամիջոցների ընդհանուր այցելությունները կտրուկ նվազել են: Բայց դրան հակառակ չեն փորձում գտնել այլ ուղիներ: Այլ սոցցանցերի կիրառումը թույլ է մեզանում, չնայած լուրջ հեռանկար ունի, օրինակ, Twitter-ը:
-Իսկ ինչո՞վ է պայմանավորված այդ փոփոխությունը:
-Պարզ պատճառով. գրառումը տեսանելի դարձնելու համար պետք է վճարել:
-Կայքերն իրենց տարածքում կատարվող մեկնաբանությունների համար ունե՞ն որոշակի պատասխանատվություն: Նշել էիք, որ յուրաքանչյուր վիրավորված անձ կարող է մեղադրել կայքին մեկնաբանությունները սեփական վարկանիշի, դեպի կայք թրաֆիկի և այստեղից բխող եկամուտների աճի համար օգտագործելու մեջ։
-2013-ին «Դելֆի» տեղեկատվական պորտալը ընդդեմ Էստոնիայի» գործով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը որոշեց, որ լրատվամիջոցները պատասխանատվություն են կրում կայքերում ընթերցողների թողած վիրավորական կամ զրպարտչական մեկնաբանությունների համար: Եվրոպական իրավապաշտպան կազմակերպությունները համարում են, որ սա սխալ որոշում է ու խախտում է խոսքի ազատությունը, մեկնաբանությունը չի հանդիսանում նյութ, և դրանցով կարելի է լրատվամիջոցներին անընդհատ դատական հայցերով քաշքշել: Մեզ մոտ առաջարկում էին ավելի մեղմ տարբերակ՝ լրատվամիջոցի պատասխանատվության հարցը քննարկել ծանուցումից հետո միայն:
-Մեզանում կա՞ նման վտանգ, կայքերը կարո՞ղ են տուժել ընթերցողների մեկնաբանություններից:
-Եթե որևէ մեկը դատական հայց ներկայացնի, մեր դատարանը պետք է որոշումն ընդունի` ելնելով նախադեպից: Յուրաքանչյուր կայք վտանգի տակ է: Մանավանդ եթե քաղաքական սուր վիճակ է, հարյուրավոր մեկնաբանություններ են լինում: Ավելին, Youtube-ի ալիքը, Facebook-ի էջը լրատվամիջոցի պատասխանատվության տակ են: Ստացվում է, ոչ միայն կայքը կարող է դատարանի առջև կանգնել, այլև լրացուցիչ հարթակները, որտեղ ահռելի քանակությամբ մեկնաբանություններ են լինում, մեկը մյուսից վատ: Այդ ամենը վերահսկելը բավականին լուրջ խնդիր է:
-«Freedom House» իրավապաշտպան կազմակերպության տվյալներով` Հայաստանը, ինչպես նախորդ տարիներին, այս տարի նույնպես դասվել է ոչ ազատ մամուլ ունեցող երկրների շարքին: Որքա՞ն են ճշմարտամոտ նման վարկանիշային աղյուսակները, և ի՞նչ չափանիշներով են առաջնորդվում համապատասխան ընկերությունները:
-Վարկանիշները շատ տարբեր են. «Լրագրողներ առանց սահմանների» կազմակերպության համար շատ լուրջ չափանիշ է համացանցի ազատ լինելը, նրանց տվյալներով` հայաստանյան մամուլը գնալով ավելի ազատական է դառնում: «Freedom House»-ը լրատվամիջոցները դիտում է այլ չափանիշներով` հաշվի է առնում ընդհանուր դաշտը, մամուլը, հեռուստատեսությունը, գովազդատուների ազատությունը: Ես կոնկրետ օրինակով գիտեմ, որ տասնյակ հազավոր դիտումներ գրանցող հաղորդման հեղինակը չի կարողացել գովազդատու գտնել, որովհետև չափից սուր թեմաներ է բարձրացնում:
-Դուք հաճախ եք անդրադառնում անձնական տվյալների պաշտպանության խնդրին, ծանոթացնում եք անվտանգության տարրական կանոններին: Ինտերնետ-հանրության քանի՞ տոկոսն է հետևում դրանց:
-Տոկոսային առումով` չգիտեմ: Կարող եմ ասել, որ ինչպես հարկն է ոչ պետությունն է հետևում, ոչ հասարակությունը: Շատ պարզ օրինակ բերեմ. 2010-ին բջջային օպերատորների տվյալների արտահոսք եղավ: Օպերատորները պատճառաբանեցին, որ իրենց մոտից չի եղել արտահոսքը (հարց է` որտեղի՞ց է եղել, եթե իրենց տվյալներն են) ու թեման դրանով փակվեց: Մեկ այլ երկրում, եթե նման դեպք լիներ, հասարակական աղմուկ կբարձրանար, երկարատև բաց հետաքննություն կլիներ:
-Կիբեռհանցագործությունները հիմնականում ի՞նչ նպատակ են հետապնդում, և ի՞նչ վնաս կարող է կրել օգտատերը:
-Շարժառիթները շատ տարբեր են: Կարող են հատուկ վիրուսային ծրագրով կոդավորել համակարգչի գրառումները և գումար պահանջել` համակարգիչն ապակոդավորելու համար: Լինում են դեպքեր, երբ երիտասարդներն իրենց ուժերը փորձելու համար կայքեր են կոտրում, հաճախ չգիտակցելով, որ քրեական հանցանք են գործում: Բանկային թալան են կազմակերպում, ձևավորում են նաև հանցախմբեր, որոնք սերտաճում են մաֆիոզ խմբերին և այլն:
-Ի՞նչ միտում ունեն ադրբեջանցի և թուրք հաքերների հաճախակի գրոհումները մեր կայքերի դեմ:
-Այսպես ասած` հայրենասիրական: Թուրքերն այս դաշտում պասիվացել են, ադրբեջանցիներն են ծրագրավորված աշխատում: Այնքան չափն անցան, որ մերոնք էլ հակառակ հարձակումներ սկսեցին:
-Հաքերների պատերազմը շատ դեպքերում շոուի՞ բնույթ ունի:
-Լինում են լուրջ դեպքեր` տվյալների արտահոսք, գումարի կորուստ, լրատվամիջոցների աշխատանքի խաթարում: Բայց վնասը կարող է մեծ լինել, եթե քաղաքական սրված իրավիճակ է: 2012-ի սեպտեմբերի առաջին օրերին, Սաֆարովի դեպքերի ժամանակ այդպես էլ եղավ (2012-ի օգոստոսի 31-ին Հունգարիայի կառավարությունը Ադրբեջանին հանձնեց ցմահ ազատազրկման դատապարտված ադրբեջանցի սպային), փոքր պատերազմի պատկեր էր: Հայ հաքերները խաթարեցին ադրբեջանական լրատվական դաշտը, երկու օր շարունակ մեր լրատվամիջոցներն էին միայն աշխատում: Հետո իրենք հակառակն արեցին, բայց արդեն հայկական կարծիքն էր տարածվել աշխարհում: Պատկերացրեք` կայքերի խաթարումը ինչ հետևանք կարող է ունենալ պատերազմական շրջանում:
-Ի՞նչ կասեք Հայաստանում ձևավորվող ինտերնետային առևտրի մասին:
-2014-ը կարելի է համարել ինտերնետային առևտրի տարի: Դաշտը նոր է ձևավորվում Հայաստանում և օրենսդրության տեսանկյունից շատ անպատրաստ է: Միշտ ենթադրվել է, որ խանութը պետք է պահեստ ունենա, տարածք, վաճառողներ:
Մեր հարկային դաշտը պատրաստ չէ նրան, որ խանութը կարող է ֆիզիկապես գոյություն չունենալ: Օրենսդրության տեսանկյունից ինտերնետային առևտուրը Հայաստանում լրիվ վիրտուալ է: Կան նաև այլ խնդիրներ, Paypal հաշվով առցանց վճարումներ չենք կարողանում ստանալ, ինչը բարդացնում է դրսի հետ առևտուրը: Paypal-ը ամենահայտնի և ապահով վճարային համակարգերից մեկն է, կարող էիր, ասենք, տանը գորգ գործել, վաճառել դրսում ու հեշտությամբ գումար ստանալ:
-Էլեկտրոնային գրքի շուկայի մասին ի՞նչ կասեք: Կարծես «օրինախախտումներն» այս դաշտում շատ են:
-Ես, օրինակ, մի քանի օր առաջ գիրք եմ գնել ամերիկյան հետախուզության նախկին աշխատակից Էդուարդ Սնոուդենի մասին: Բայց դա արտառոց դեպք էր, հրապարակել էին նոր փաստեր ու փաստաթղթեր: Մնացած բոլոր գրքերը ներբեռնում եմ անվճար: Հայաստանյան ցանցում ամեն ինչ կարելի է գողանալ, դրա համար ոչ ոք չի գնում: Միջին հայի համակարգչում մի քանի հազար դոլարի գողացված ծրագիր կա` Windows office, Photoshop (ես փորձում եմ օգտվել ազատ տարածված անվճար ծրագրային ապահովումներից): Այսինքն, հեղինակային իրավունքը խախտվում է:
Ես դա այնքան էլ բացասական չեմ համարում: Որովհետև ամեն ինչ անվճար ձեռք բերելու ծայրահեղությանը հակառակ կա մեկ այլ ծայրահեղություն, երբ հեղինակային իրավունքն օգտագործելով, աննկարագրելի մեծ գումարներ են աշխատում, ընդ որում, միջնորդները, ոչ թե գրքի հեղինակը, արտադրողը:
-Ձեր հրապարակումներից մեկում նշել էիք, որ հայաստանյան լրագրողների մեծ մասը չի օգտվում տվյալների շտեմարաններից, որոնք ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում են ցանցում: Խոսքը աղմկահարույց Wikileaks-ի՞ մասին է:
-Գոյություն ունեն տեղեկատվության բազմաթիվ արտահոսքեր: Սակայն հայկական մամուլը ուշադրություն չի դարձնում դրսի անցուդարձին, երբ հայտնվում են մեծ շտեմարաններ: Քիչ թվով լրագրողներ են փորփրում, գտնում այն, ինչ մեզ է վերաբերում, հիմնականում օգտվում են ռուսալեզու մամուլից և տարածում են այն, ինչ ուրիշներն են բացահայտել: Իսկ ուրիշներին Հայաստանը չի հետաքրքրում:
Կամ, հայ հաքերները Հայաստանի դեմ աշխատող ադրբեջանցի քաղաքագետների և լրագրողների հազարավոր նամակներ են տեղադրել ցանցում` հենց Հայաստանի դեմ աշխատանքի վերաբերյալ: Քանի՞ նյութ եք տեսել դրանց մասին:
-Եվ վերջին հարցը, Facebook-ում հաճախ «վիրուսային» համաճարակ է սկսվում: Ի՞նչ հետևանք կարող են ունենալ վիրուսները, և ինչպե՞ս խուսափել հնարավոր վտանգներից:
-Վիրուսային ծրագրերի հետևանքով կարող է լինել տեղեկատվության արտահոսք, գումար կարող են գողանալ: Էլեկտրոնային առևտուրը դեռ զարգացած չէ մեզանում, քիչ թվով ցանցում գումար ունի, բայց արդեն կորուստներ լինում են: Հաճախ գողացված ծրագիր են օգտագործում, անիմաստ հղումն են սեղմում, հակավիրուսային ծրագիր չեն ունենում կամ ժամանակին չեն թարմացնում: Վտանգներից խուսափելու համար կարևորը ուշադրությունն է:

Զրույցը` Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ