«Համացանցը համահավասարեցնում է ամեն բան, պոռնոն և բարձրարժեք արվեստը դնում է միևնույն բագինի վրա»

Հոգևոր վակուում, ժամանակի կանգ, ընթերցանության պակաս, քաղաքականություն ու գրականություն, արվեստն իբրև այլընտրանք` առօրյայում, ամենուր: Այս և այլ թեմաների մասին է մեր զրույցը բանաստեղծ ՎԱՀԵ ԱՐՍԵՆԻ հետ:

«ԱՐՎԵՍՏԸ ՉԻ ՍԻՐՈՒՄ ԽՄԲԵՐ, ՍԻՐՈՒՄ Է ԱՆՀԱՏՆԵՐ»

-Վահե, ի՞նչ կասեք «Այլընտրանք» («Այլարտ») նորաբաց հասարակական կազմակերպության մասին, որի շրջանակում արդեն իսկ կազմակերպվել են գրական հանդիպումներ, ցուցահանդեսներ, շուտով հանրությանը հասու կլինի նաև «Այլարտ» մշակութային կայքը:
-«Այլարտը» արվեստը ներկայացնում է իբրև այլընտրանք, այլընտրանք առօրյայում, նաև ապրելու համար: Ինչպե՞ս ենք ապրում մենք. սնվում ենք, ինչ-որ բան ենք դիտում, հետևում ենք մեզ, բայց այդ ամենի մեջ, ցավոք, արվեստը տեղ չունի: Մարդը փորձում է ամեն կերպ փրկության տարբերակ գտնել, օրինակ, շոփինգը, որ այսօր բավական մոդայիկ է, ընկճախտից ազատվելու տարբերակ է: Բայց ընդամենը լցնում է նյութական տարածքը և կարճ ժամանակով է մարդուն բավարարվածության զգացում տալիս: Իսկ արվեստը շատ երկար ժամանակ կարող է ապրելու կենսաէներգիա տալ ու չսպառվել: «Այլընտրանքը» նաև փորձում է բևեռացումից ազատել արվեստի դաշտը, ընդգրկում է տարբեր ոլորտներ` նկարչություն, քանդակագործություն, գրականություն: Ես, նախագծի համահիմնադիրներ Գագիկ Միքայելյանը և Մարիամ Մուղդուսյանը նպատակ ունենք հայ գրականությունը, նկարչությունը, արվեստի մյուս ճյուղերը Հայաստանի և արտերկրի ընթերցողին, արվեստասերին հասցնելու:
-Գրական, մշակութային նախագծերը, ակումբները նպատակ ունեն ինչ-որ իմաստով նաև համախմբելո՞ւ արվեստագետներին:
-Համախմբումները քանդում են արվեստի դաշտը, որովհետև արվեստը չի սիրում խմբեր, սիրում է անհատներ: Թող ազատ լինեն: Իհարկե, կլինեն գրական չափանիշներ, ամեն ինչ չի կարելի տպագրել, հանրայնացնել: «Այլարտի» հիմնական խնդիրներից մեկն էլ ստվերում մնացած, սակայն տաղանդավոր ստեղծագործողներին գտնելն է:
-Ի՞նչ կարող է անել «Այլարտը», Ձեր իսկ բնորոշմամբ, «հոգեվարքող» գրական դաշտում:
-Պետք է արթնացնել մարդուն: Մարդը հետաքրքիր էակ է, դեպի վեր նայելու սովորություն ունի: Դարեր շարունակ դեպի վեր է ուղղել հայացքը, կլինի երկի՞նքը, Աստվա՞ծ, թե՞ մահկանացու պաշտոնյան, որ երբեմն երկնքից էլ վեր է: Ներքևում գտնվողը միշտ փորձում է ընդօրինակել ավելի վերում գտնվողին: Երեխան էլ ծնվում և ընդօրինակում է իր ծնողին, դարձյալ դեպի վեր է նայում, ծնողը նրանից հասակով բարձր է, և ինչ օրինակ տալիս է ավագը, նույն օրինակով էլ առաջնորդվում է կրտսերը: Ես սա համեմատում եմ իշխանության և քաղաքացիների փոխհարաբերությունների հետ. ի՞նչ արժեքներով են ապրում իշխանությունը, Ազգային ժողովը` ազգիս «ընտրյալները», ժողովուրդը նայում է նրանց և ենթագիտակցորեն, թե գիտակցաբար փորձում է ընդօրինակել: Ի՞նչ է տեսնում` պաշտոնակռիվ, նյութի բազմապատկում, և որ միակ չափանիշը փողն է: Մասսաներին արվեստ հարկավոր չէ, դրա համար հասարակական բարձր գիտակցություն է հարկավոր, ինչը ոչ միայն գտնել, այլև որոնելն է այսօր դժվար ու երբեմն էլ` ծիծաղելի:
-Եթե փորձենք գնահատել այսօրը, մեր ժամանակը, ի՞նչ կտեսնենք:
-Եթե հոգևոր շարժում չկա, ժամանակը կանգ է առնում մարդու համար, հենց մարդու ներսում, որովհետև ժամանակը մարդու կատարելագործման ընթացքն է: Իսկ կատարելագործում հնարավոր է միայն հոգևոր աշխարհում, նյութական աշխարհում կատարելագործումը կարող է լոկ նյութի բազմապատկման տեսքով լինել: Ես ունեմ լավ բնակարան, ուզում եմ ունենալ ավելի լավը, ունենում եմ ավելի լավը, ինձ չի բավարարում ավելի լավը, ուզում եմ ունենալ է՛լ ավելի լավը: Որքան նյութականդ շատանում է, այնքան ավելի քիչ ես բավարարվում, ներսիդ վակուումը մեծանում է, և սկսվում է մի ավելի դաժան ընթացք: Բյուջեի թալանն այստեղից է սկիզբ առնում: Այսօր հոգևոր կատարելագործում չկա, և մարդը մնում է անժամանակ տարածության, վակուումի մեջ:
-Դրան հակառակ` համացանցը, տեղեկատվական տեխնոլոգիաները ստիպում են մարդուն «վազել»` ժամանակի ռիթմից հետ չմնալու համար:
-Համացանցը ներքաշում է քեզ պսևդո շարժման մեջ: Թվում է, արագության մեջ կյանքիդ թափանիվն ես պտտում, իրականում լոկ դիտորդ ես մի հոսանքի, որն անցնում է կողքովդ: Այն պրագմատիկ է, սակայն չի կանոնակարգվում, հախուռն է, սակայն ոչ զգայական: Դրա մեջ միտքը շատ քիչ է, երբեմն էլ գրեթե բացակայում է: Նեգատիվն ու քաղաքականությունը մեկտեղվում են ու դառնում հակամարդկային մի որսացանց` համացանց, ու չես հասցնում տարբերակել` որն ինչ է: Օրինակ, ինչ-որ կայք ես մուտք գործում, ուզում ես կարդալ Գոգոլի «Շինելը», կողքից հայտնվում է հսկա կրծքերով մի մերկ աղջիկ և ջարդում է միտքդ: Այդ նկարից նույնպես չես կարող ազատվել, բայց ուզում ես նաև կարդալ: Արդեն քեզ որոշակի գիտակցություն են պարտադրում:
-Գրականությունը պրոպագանդվում է համացանցով, սոցցանցերով: Ինքներդ օգտվո՞ւմ եք այդ տարածքից` իբրև բանաստեղծ:
-Հանրայնացնելու և մոտեցման խնդիր կա: Ես հրապարակում եմ իմ գործերի զրո ամբողջ մեկ տոկոսը, բանաստեղծությունը միայն կայքի հղումով եմ տեղադրում: Ֆեսյբուքյան պատին չեմ գրում բանաստեղծություն և անմիջապես հրապարակում, բացառությամբ մեկ-երկու ինքնաբուխ դեպքի: Որքան էլ գրականությունը ինտուիցիայի և ենթագիտակցականի եզրերին առնչվող երևույթ է, այնուամենայնիվ, գրականությունը նաև աշխատանք է: Ինչքան էլ ինտենսիվ հոսքերի պայմաններում, մուսա կոչվածի թելադրանքով, ապրումի մեջ գրում ես, դու պետք է դա ենթարկես նաև քննության և մի քիչ աշխատես: Չի կարելի եկածը շպրտել ու հետո էլ դա փորձել հաստատել որպես արվեստ:
-Այլ կերպ ասած` համացանցը հասարակացնո՞ւմ է արվեստի գործը:
-Համացանցը համահավասարեցնում է ամեն բան, պոռնոն և բարձրարժեք արվեստը դնում է միևնույն բագինի վրա:

«ՈՒՂՂԱԿԻ ՀԱՐՑ Է ԱՌԱՋԱՆՈՒՄ` ԳՐՈՂՆԵ՞ՐՆ ԵՆ ՇԱՏ, ԹԵ՞ ԸՆԹԵՐՑՈՂՆ Է ՔԻՉ»

-Ինչո՞ւ է գրական դաշտը հոգեվարքող:
-Ընդգրկուն իմաստով` ընթերցող չկա, և փակ շրջան է ստեղծվում: Արվեստի կարևորագույն տարրերից մեկը (այսինքն` ո՞ւր է գնում լիցքը) բացակայում է: Գրողները կազմակերպում են ընթերցումներ, իրենք կարդում են իրենց գործերը, բանավիճում են կամ չեն բանավիճում և գնում են տուն: Փակ շրջան է ստացվում: Ցանկացած երևույթ, նույնիսկ ջուրը, որ կարևորագույն կենսապայմանն է ամենի, եթե մի տեղ լցնում ես, երկար մնալու դեպքում հոտում է: Նույնն էլ արվեստն է, եթե չի շրջանառվում, սկսում է «հոտել»: Այսօր գրականությունը լայն շերտերի համար ընդհանրապես գոյություն չունի: Մարդիկ կան, որ փորձում են դա շտկել. տպագրում են ամսագրեր, սուղ միջոցներով կայքեր են պահում: Պետք է գնահատենք այդ ամենը: Ընթերցողի բացակայությունը գրողի մեջ էլ է լարվածություն առաջացնում, ագրեսիվ են դառնում, խմբեր են ստեղծում, փորձում են ինչ-որ բան անել` գովազդելով, այլ միջոցներով, երբեմն տակը գրականություն է լինում կամ չի լինում, բայց արդեն ընթերցողն էլ թերահավատորեն է նայում այդ ամենին: Դժվար է այս պայմաններում պահանջել գրական չափանիշներ ունեցող արվեստի հստակ դաշտ: Գուցե կարիք էլ չկա այդքան հիգիենիկ լինելու: Բայց ամեն դեպքում պետք է լավը գնահատվի, երբ լավը չի գնահատվում, իսկ թույլ գործը խիտ արժևորվում է, դա արդեն գրականության հերն անիծում է:
-«Գրողներն ավելի շատ են, քան ընթերցողները» դիտարկմանը հումորո՞վ պետք է վերաբերվենք, թե՞ լրջագույն տարր կա դրանում:
-Դրանում սուր հեգնանք կա: ՈՒղղակի հարց է առաջանում` գրողնե՞րն են շատ, թե՞ ընթերցողն է քիչ: Թող շատ լինեն, ի՞նչ վատ է (լավ կլիներ ընթերցողները շատ լինեին, այդ դեպքում կասեինք, որ չենք հասցնում գրքեր տպագրել): Շատերն ակնհայտ հնացած գործեր են հրամցնում: Պետք չէ նրանց դիմակայել, բայց պետք չէ նաև խրախուսել, հակառակ դեպքում արժեհամակարգը լրիվ ջախջախում ես: Հետո արդեն չես կարող այդ շրջանակը փակել, վերահսկել, որևէ չափանիշ ձևավորել: Խորհրդային տարիներին գրամոլների մեծ հոսք եղավ, մինչև հիմա նրանցից ազատվել չի լինում: Ճաշակ են փորձում թելադրել մարդիկ, որոնք համաշխարհային գրական պրոցեսներից գաղափար չունեն, մնացել են սիրային, բնապաշտական, հայրենասիրական փակ շրջանի, հնացած ռիթմերի մեջ: Եթե արդեն լավագույն ձևով այն գրվել է, ասենք, Տերյանի գործերում, արդյոք պե՞տք է անվերջ նույն ձևով, բառերի տեղերը փոխելով գրել: Իմաստ ունի՞: Եթե ունի, թող անվերջ գրեն:
-Ձեր պոեզիայում պարզորոշ գծագրվում էր մեզ ծանոթ իրականությունը, մեր ժամանակը, մեր քաղաքը: Իսկ ի՞նչ են խոստանում Ձեր նոր գործերը:
-Նոր գործերս ավելի շատ առնչվում են ապրումին, լեզվին, իսկ քաղաքի մետաֆորը, որ ես շատ եմ սիրում, արդեն այլ կերպ` ապրումի, զգացումի ձևով է ներկայանում: Ճակատայնություն չկա, մանավանդ քաղաքական գործերում: Ես լեզվին, հայերենին դիմագրավելու և այն ճկելու ճանապարհով եմ ընթանում:
-Ե՞րբ ընթերցողին կհասնի Ձեր նոր գիրքը:
-Կարելի է ասել` գիրքը պատրաստ է, եկող տարի լույս կտեսնի: Կարող էի տպագրել երկու տարի առաջ, բայց հապաղեցի: Ընթերցումներ են եղել, և գիտեմ, որ այն արդեն որոշակի պահանջարկ ունի:
-Ձեր նոր գրքի ծնունդը համընկնում է Ցեղասպանության 100-ամյա տարելիցի հետ: 2015-ը խորհրդանշական տարեթիվ է, կարծես:
-Ցեղասպանությունը մեր գենետիկ ծածկագրի մեջ խորապես արմատավորված է, սակայն հաճախ ոչ որպես հիշողություն, այլ բարդույթի տեսքով: Ես փորձում եմ այդ բարդույթից ազատվել, ինչը չի նշանակում մոռանալ պատմական իրողությունը: Մարդկանց միջանձնային վատ հարաբերությունները, չարությունը, մեկուսացվածությունը, խմբեր կազմելը` բարեկամներով, մտերիմներով ու կանխակալ մոտեցմամբ, որ քո խումբը լավն է, իսկ անծանոթ մարդը` վատը, այդ ամենը ես գաղթի, ցեղասպանության, դարեր շարունակ օտար ազգի տիրապետության տակ լինելու հետ եմ կապում: Մենք պետք է ձգտենք նաև աշխարհի քաղաքացի լինել, ոչ թե ապրենք անցյալով, բարդույթներով:
-Ցեղասպան ազգ լինելն էլ, կարծում եմ, բարդույթներից զերծ չէ: Թուրք գրողների հետ շփվե՞լ եք, երևի պատահական չէ, որ նրանք իրենց գործերում անդրադառնում են ցեղասպանության խնդրին` այս կամ այն կերպ:
-Շատ եմ շփվել և երբ գրական մի փառատոնի շրջանակներում հյուրընկալվել էի Գերմանիայում, մի հետաքրքիր դեպք պատահեց: Առավոտյան նախաճաշում էի թուրք, հունգարացի և ամերիկացի գրողների հետ, խոսք բացվեց երգարվեստի մասին: Այդ ժամանակ միացրի Կոմիտասի ձայնով «Արորն ու տատրակը» երգը և պատմեցի Կոմիտասի, նրա հոգու ցեղասպանության մասին, և շատերիս համար զարմանալի բան եղավ` թուրք գրողը լաց եղավ: Ես հասկացա, որ թուրքը միայն ցեղասպան թուրքը չէ: Գիտակից մարդը ձգտում է դառնալ աշխարհի քաղաքացի: Ճիշտ եք նկատում` ցեղասպան ազգ լինելը նույնպես բարդույթ է, նա նույնպես զոհ է, դա կնիք է, դահճի պիտակ: Արվեստի ազատության տարածքում նրանք փորձում են ազատագրվել այդ բարդույթից:
-Բոլոր դեպքերում, արդարությունը պետք է վերականգնվի: Շատ խնդիրներ (նաև հոգեբանական) գուցե հենց այդտեղ լուծում գտնեն:
-Ցեղասպանությունը միայն մեկ ազգի կողմից մյուսին վերացնելը չէ: Այն, ինչ կատարվում է մեզ մոտ` արտահոսքը երկրից, անարդարության այսպիսի բարձր տոկոսը, նույնպես ցեղասպանություն է: Իհարկե, հանուն պատմական ճշմարտության արժե պայքարել: Պատկերացրեք, եթե մենք այդպես հեշտությամբ մոռանայինք ցեղասպանությունը, չգտնվեին ուժեր, որոնք հատկապես դրսում իրենց կյանքի նպատակը դարձրին ցեղասպանության ճանաչումը, մենք ազգային այս մտածողությունն էլ չէինք ունենա, որը, թեև աղճատված, բայց գոնե կա: Բայց այսօր մտահոգիչ միտումներ եմ տեսնում, երբ ոմն օտարազգի լրագրող Ազգային ժողով է գալիս և հայտարարում, որ ռուսերենը պետք է դառնա երկրորդ լեզու, որ ռուսական դպրոցները քիչ են Հայաստանում: Ես կողմ եմ շատ լեզուներ իմանալուն, բայց դա իրավունք չի տալիս, որ այլազգին, որի հայրենակիցները մեր երկրում մեկ տոկոս էլ չեն, գա և ասի` ռուսական դպրոցները քիչ են: Ո՞Ւմ համար են քիչ: Սա էլ է ցեղասպանություն: Եթե մենք կենտրոնանանք միայն անցյալի ցեղասպանության վրա, ներկա ու գալիք վտանգները չենք տեսնի:
-Այս համատեքստում չենք կարող չանդրադառնալ Միկոյանի արձանը դնել-չդնելու հարցին:
-Եթե ռուսաց լեզվի հետ կապված նման հարցեր են բարձրացվում, և մեր պատգամավորները չեն հակադարձում, ուրեմն պետք է Ստալինի արձանը կանգնեցնել: Ես առաջարկում եմ, որ կանգնեցնեն Ստալինի արձանը` որպես մերօրյա քաղաքականության խորհրդանիշ: Արձանը խորհրդանիշ է, և անչափ կարևոր է, թե երբ է դրվում: Ինչո՞ւ հենց հիմա: Սրա տակ ինչ-որ բա՞ն է թաքնված, թե՞ էլի զբաղեցնում են մարդկանց: Ինձ զարմացնում է այն, որ Երևանի ավագանին այդքան հեշտությամբ է որոշում կայացնում, բոլորը կողմ են, մի քանիսն են ընդդիմանում: Նույն պատկերն է Ազգային ժողովում: Գրեթե չի լինում այնպես, որ այս կամ այն օրինագծին միևնույն կուսակցությունից մեկը կողմ քվեարկի, մյուսը` դեմ: Տարակարծություն չկա, անհատներ չկան: Եթե անհատները չեն գործում, միջավայր, միտք չեն ձևավորվում: Քաղաքական միջավայր այսօր մեզ մոտ չկա: Հետևաբար, մենք դառնում ենք ուրիշի կցորդ:

«ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԴԱՌՆՈՒՄ Է ՆԱԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾԻՔ»

- Նոր, երիտասարդ անուններ կարո՞ղ եք նշել մեր գրական կյանքում:
- Լուսինե Եղյան, Արամ Մամիկոնյան, Գրիգ Գրիգ, Նորայր Սարգսյան, Անի Հովնան…
-Դրսում ներկայանալու համար լավ գրականությո՞ւն է պետք, թե՞ ֆինանսներ, գովազդ:
-Ո՛չ, ֆինանսն ու գովազդը քիչ են, դա կարող է մի անգամ աշխատել, բայց երկրորդ անգամ, վստահ եմ, չի աշխատի: Հստակ չափանիշներ կան, ուղարկում ես տասը հեղինակի գործ, շատ արագ, առանց ռևերանսների պատասխան ես ստանում` ինչն են ուզում, ինչը չեն ուզում:
-Եվ ի՞նչ են ուզում:
-ՈՒզում են գրականություն, որտեղ առաջին հերթին կա մարդը, ազգայինը: Եթե մենք փորձում ենք մեխանիկորեն նմանակել այլոց արժեքները, նրանց դա չի հետաքրքրում, որովհետև իրենք ավելի լավ են ճանաչում սեփական արժեքները: Պետք է ֆիլտրել, սեփական ողնաշարով անցկացնել համամարդկայինը և մատուցել այն, ինչը մոտ է մեր ոսկորին, որտեղ կլինեն և՛ Նարեկացին, և՛ Քուչակը, և՛ Ռեմբոն, և՛ Էլիոթը, և՛ Շեքսպիրը, և՛ ամենակարևորը ` Հայաստանում ապրող այսօրվա մարդը: Սա արդեն իմ ձայնն է, այն հնչում է իմ լեզվով: Լավ գրականությունը, կարծում եմ, չի կարող փոխհարաբերության մեջ չմտնել լեզվի հետ, որովհետև առաջին հերթին դու լեզվամտածողությունն ես ներկայացնում: Ի՞նչն է ձգտում ոճի պարզեցման. լրագրությունը, գովազդը, որպեսզի բոլորը կարողանան ընկալել: Արվեստը պետք է բնական լինի, բայց ոչ պարզեցված: Իսկ ստեղծագործական տիրույթում լեզուն բնական ձևով շարժվում է, ճկվում, ոլորվում և ուղղվում. նա բազմաձև է, բազմերանգ. ինչպես ներկը նկարչի վրձնի տակ:
-Նոբելյան մրցանակ ստանալու շանսեր հայ գրողներն ունե՞ն: Ի՞նչ չափանիշներ են գործում այս տիրույթում:
-Նմանօրինակ մրցանակներն արդեն խիստ քաղաքականացված են: Շատ եմ ցավում, բայց երևի թե այսչափ քաղաքականացված երբևէ չի եղել (գուցե միայն սառը պատերազմի ժամանակ): Արևելքն ու Արևմուտքը նորից մարտի են ելել, չեն կարողանում աշխարհը բաժանել, իրենց զենքի ձեռքն էլ կրակն են ընկել: Մարդը ոչ մեկին չի հետաքրքրում: Գրականությունը դառնում է նաև քաղաքականության գործիքը: Մենք շատ անզոր ու անինքնուրույն ենք համաշխարհային քաղաքական դաշտում, էլ ուր մնաց մշակութային քաղաքականության դաշտում կարողանանք զորեղ լինել: Այս առումով էլ չենք կարողանում համաշխարհային գրական պրոցեսներում լուրջ ներգործություն ունենալ:

Զրուցեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ