«Հայաստանում խաչքարակերտման հզոր ընթացք կա»

«Զանգակ» հրատարակչությունը լույս է ընծայել ՀԱՄԼԵՏ Լ. ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ «Խաչքար» եռալեզու գիրք-ալբոմը: Գիրքը ներկայացնում է հայ մշակույթի յուրօրինակ և հայտնի դրսևորումներից մեկի՝ խաչքարի պատմամշակութային ամբողջական կերպարը՝ ներառելով նրա ծագման, ժամանակագրության, գործառույթի, ծեսի, հորինվածքի, իմաստաբանության և խորհրդաբանության հետ առնչվող խնդիրների լայն շրջանակ:

2010 թվականին խաչքարն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության» ցանկում՝ «Հայկական խաչքարի արվեստը. խաչքարի խորհուրդն ու խաչքարագործությունը» վերնագրով:
Համլետ Լ. Պետրոսյանը պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր է, ղեկավարում է ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնը և Արցախի Տիգրանակերտի հնագիտական արշավախումբը:
-Պարոն Պետրոսյան, գիրքը հրատարակվել է հայերեն, անգլերեն և ռուսերեն: Ո՞Ւմ է ուղղված այն: Ինչո՞վ է առանձնանում խաչքարերին նվիրված մյուս հրատարակություններից:
-Խաչքարը ոչ միայն մեր մշակութային ժառանգության ամենաինքնատիպ դրսևորումն է, որ գրանցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մարդկության ոչ նյութական մշակութային ժառանգության ցանկում, այլև այսօր Հայաստանում խաչքարակերտման հզոր ընթացք կա, մի քանի տասնյակ վարպետներ զբաղվում են դրանով: Աշխարհի տարբեր երկրներում խաչքարեր են կանգնեցվում հայ համայնքների, նաև զանազան քաղաքային, նահանգային իշխանությունների նախաձեռնությամբ: Բայց խաչքարի ակադեմիական, բավականին ամփոփ, հստակ այս ներկայացումը, կարծես, պակասում էր:
2008-ին ես մեծածավալ գիրք եմ հրատարակել, որտեղ մանրամասն նկարագրված են խաչքարային մշակույթի բոլոր դրսևորումները: Այն ուղղված է ավելի շատ գիտական լսարանին: Գիտության և կրթության նախարարությունը հաստատել է այն որպես բուհական դասագիրք: Նոր գրքի շնորհիվ նրանք, ովքեր գիտեն ռուսերեն, անգլերեն, հնարավորություն ունեն 10-20 րոպեի ընթացքում ծանոթանալու խաչքարի պատմությանն ու նկարագրին: Ընդ որում, մենք նպատակ ունեինք թարգմանելու գիրքը նաև ֆրանսերեն և պարսկերեն, բայց հնարավոր չեղավ` զուտ ֆինանսական պատճառներով:
-Ո՞ր խաչքարերն են ներկայացված գրքի էջերում: Ընտրությունն ինչպե՞ս է կատարվել: Ամփոփ, հանրամատչելի լուսաբանումը կարո՞ղ է ամբողջացնել խաչքարային արվեստի ընդհանուր պատկերը:
-Իմ նպատակը ոչ թե առանձնացված խաչքարը ներկայացնելն է, այլ խաչքարային մշակույթը, որ հազար ու մի կապերով կապված է հայ քրիստոնեական մշակույթի այլ համալիրների և այլ դրսևորումների հետ: Ասենք, մարդիկ ասում են` խաչքարը գերեզմանաքար է, գրքում կա առանձին բաժին, որ կոչվում է «Խաչքարը և տապանաքարը»: Կան նաև «Խաչքարը և գիրքը», «Խաչքարը և տաճարը» և այլ բաժիններ: Բայց ոչ թե պարզեցված են, այլ ուղղակի պարզ են շարադրված ամենաբարդ խնդիրներն անգամ: Ես նորից շեշտում եմ, որ մեր եզակի դրսևորման մասին մենք այսօր նման շարադրանք չունենք, ու ես փորձել եմ բացը լրացնել: Ավելի քան համոզված եմ, որ ցանկացած հետաքրքրվող շատ կարճ ժամանակում կարող է հիմնարար գիտելիք ստանալ խաչքարային մշակույթի մասին: Այսօր կան մասնագետներ, որ հստակ չգիտեն` խաչքարի արևմտյա՞ն, թե՞ արևելյան երեսն է քանդակազարդ: Միանշանակ` արևմտյան, որովհետև հավատացյալն ակնկալում է խաչի երկրորդ գալուստը, որ տեղի է ունենալու արևելքից: Թվում է` պարզ ձևակերպումներ են, բայց, ցավոք, մեր գիտական գրականության մեջ այդ պարզ ձևակերպումները այսքան հստակ չեն ներկայացվել ընթերցողին:
-Ե՞րբ են երևան եկել առաջին խաչքարերը:
-Անկասկած, առաջին խաչքարերը երևան են եկել 9-րդ դարի կեսերին, երբ Բագրատունյաց թագավորությունը սկսեց հզորանալ: Խաչքարը բացօթյա կոթող է և հայ քաղաքական ինքնությունն էր ցուցանում: Արաբական տիրապետության ժամանակ հնարավոր չէր խաչի բացօթյա տեղադրումը: Այդ և այլ հարցերի պատասխանն ընթերցողը կարող է գտնել գրքում. ե՞րբ երևան եկան առաջին խաչքարերը, առաջին հորինվածքն ինչպե՞ս էր կառուցվում, ինչո՞ւ 11-րդ դարում սկսեցին բոլոր գծերն անընդհատ դառնալ, ինչպե՞ս կարելի է սահմանափակ մակերեսի վրա անվերջության գաղափարը տալ: Այսինքն, մեր խաչքարերի քանդակները որոշակի գաղափարական ծանրաբեռնվածություն են կրում, դրանք միայն գեղարվեստական տպավորություն թողնելու համար չեն, և գրքում այդ ամենը ներկայացված է:
-Այսօր ստեղծվող գործերում պահպանվո՞ւմ են խաչքարերի ստեղծման օրինաչափությունները:
-21-րդ դարի մարդը մի տեսակ ազատ է: Ժամանակակից վարպետների մոտեցումը կարելի է երեք տիպի բաժանել. կան վարպետներ, որ մեխանիկորեն կրկնում են միջնադարյան վարպետների հորինվածքները, օրինակ, վերջերս շատ տարածված է մշակութային մի ուշագրավ ֆենոմեն` Ջուղայի խաչքարերի կրկնօրինակումը: Դրանց թիվը 200-ից անցնում է: Երկրորդ տիպի վարպետները փորձում են կառուցվածքային, իմաստաբանական հիմքերը պահպանելով` սեփական տարրեր կիրառել: Կան վարպետներ, որ ազատ ստեղծագործում են՝ շատ հաճախ խաչքարը վերածելով հակախաչքարի: Միջնադարի վարպետը արարելու իր ունակությունը համարում էր վերուստ տրված շնորհք և մտածում էր ինչպես խաչքարի սրբազան գործառույթը ներկայացնել հավատացյալին: Մերօրյա վարպետը արծիվը կարող է խաչից ներքև դնել, այն դեպքում, երբ խաչքարային հորինվածքում երկնային ոլորտը անպայմանորեն խաչից վերև է:
-Խաչքարաստեղծման նոր, ոչ օրինաչափ մոտեցումներին բացասակա՞ն եք վերաբերվում։
-Բացարձակապես: Ես փորձում եմ երևույթը հասկանալ և ներկայացնել: Այս գրքի և իմ մոտեցման հիմնական խնդիրը հասկանալն է, ոչ թե գնահատելը:
-Գրքում ներկայացված են խաչքարերի լուսանկարներ: Ինչպե՞ս է կատարվել ընտրությունն այս դեպքում: Ո՞ր տարածաշրջաններն են ընդգրկում ներկայացված խաչքարերը:
-Ընդգրկում են ամբողջ պատմական Հայաստանը. խաչքարեր կան Արևմտյան Հայաստանից, Երուսաղեմից, Արցախից, Հայաստանի տարբեր տարածքներից: Խաչքարերի լուսանկարներն անմիջականորեն կապված են շարադրանքի հետ: Հիմնականում ինքս եմ լուսանկարել, և ոչ թե գեղարվեստական, այլ խաչքարի ընկալման տեսանկյունից: Ես փորձել եմ խաչքարին նայել միջնադարյան հավատացյալի տեսանկյունից:
-Ինչպե՞ս է հասնելու գրքի թարգմանված տարբերակը դրսի ընթերցողին:
-Գրքերի իրացման հետ որևէ առնչություն չունեմ, դա իրականացնում է «Զանգակ» հրատարակչությունը: «Զանգակը» գրքի միջազգային փառատոների է մասնակցում, առևտրային կապեր ունի բազմաթիվ հրատարակիչների, գրախանութների հետ: Ես, որպես գաղափարի և գրքի հեղինակ, պատրաստ եմ իմ գիտելիքով ու ներկայությամբ աջակցելու բոլոր նախաձեռնութուններին:

Զրուցեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ