ԿԱՐԵԼԻ՞ Է ՈՒՂՂՈՐԴԵԼ ՆՐԱ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ

Անկախացման երկու տասնամյակները ցույց տվեցին, որ միջազգային կազմակերպությունների կողմից մեզ առաջարկված տնտեսական զարգացման մոդելները, ընդհանուր առմամբ, անարդյունավետ էին, անգամ վնասակար: Ավելին, անկախացման առաջին տարիներին տնտեսական մոդելներն օգտագործվում էին անձնական մեկնաբանություններով, անգամ տնտեսության զարգացման մասին ղեկավարների անձնական պատկերացումներով ու մեկնաբանություններով: Մինչդեռ տնտեսագետը զարգացումները պայմանավորում է ոչ թե անձերով, այլ բնական գործընթացներով: Առաջին փուլն ազատականացումն էր, երկրորդը` մասնավորեցումը, երրորդը` կայունացումը: Առաջին նախագահի օրոք ասել, որ դժվարությունները պայմանավորված էին նրա անձով, ճիշտ չի լինի: Նույնչափ ճիշտ չէ պնդել, թե մենք արեցինք հնարավորը: Ե՛վ առաջին նախագահը, և՛ նրա շրջապատը, եթե գիտակցեին իրենց առաքելությունը և բավարար բանիմացություն հանդես բերեին, կխուսափեին բազմաթիվ սխալներից: Ավերվել էր երկրի տնտեսության 40 տոկոսը, միաժամանակ, մենք նպատակային չօգտագործեցինք մեկնված օգնության ձեռքը: Մերձբալթյան հանրապետությունները հնարավոր անկախացմանը պատրաստվեցին յոթ տարի շարունակ: 80-ականներից սկսած, մասնավորապես` Էստոնիայում, այն հատուկ էր մշակվել: Հայաստանում դա երկար ժամանակ չարվեց անգամ անկախացումից հետո: Այսօր նոր-նոր քայլեր են կատարվում ձևավորելու մեր ազգային տնտեսության ուրվագծերը:
Արևմուտքն այսօր հենվում է պլանավորման վրա: Եթե նախկինում առանձին ընկերությունների մակարդակով էր դա իրականացվում, այժմ արևմտյան երկրների տնտեսությունները զարգանում են հնգամյա պլանավորման ուղեգծով: Այսինքն, պլանավորումը, կանխատեսումներն անհրաժեշտ են: Մեզ մոտ այլ բան կատարվեց, խիստ պլանավորումից անցանք վայրի կապիտալիզմին: Զուգահեռաբար երկրի տնտեսության շատ առանցքային հանգույցներ ի տնօրինում հանձնվեցին տնտեսության կառավարումից, առհասարակ, բուն տնտեսությունից բացարձակապես անտեղյակ մարդկանց:
Վերջին շրջանում շարունակ մի հասկացություն է շրջանառվում` «կայուն զարգացում»: Մեր համոզմամբ, կայուն զարգացման մասին առհասարակ չենք կարող խոսել` չունենալով ձևավորված ազգային տնտեսություն: Հատկանշական է, որ ինչպես հետպատերազմյան Իտալիայում, ուր պետությունն ապավինեց «Կոզա նոստրայի» աջակցությանը, սկզբնական շրջանում և դրանից շատ ավելի ուշ նույնպես, Հայաստանում ազգային տնտեսության ձևավորման յուրահատուկ փորձ կատարվեց` հենվելով օլիգարխիայի վրա: Պետք է խոստովանել նաև, որ տնտեսության կառավարման հարցում տարիներ շարունակ անբավարար մակարդակի վրա են եղել տնտեսության ղեկավարների ճանաչողական մակարդակը, ինչպես նաև գիտելիքները` մարդկային ռեսուրսների գնահատման տեսանկյունից: Հետագայում` իննսունական թվականների ավարտին, օլիգարխիկ դասը մեկուսացավ ժողովրդից, մեկուսացավ երկրում ընթացող դրական միտումներից: Առաջացավ անջրպետ, և փոխադարձ անվստահությունը հասարակության միջև վիճակված է կարգավորելու այսօրվա և վաղվա իշխանություններին:
Կան զարգացման տարբեր մոդելներ, և հայերս, հանդիսանալով արարող, ստեղծագործող ազգ, սիրում ենք նմանակել այս կամ այն երկրին` չփորձելով անցնել զարգացման բնականոն փուլերը:
Եթե ասվում է, որ ամեն հանճարեղ բան պարզն է, ապա նախ պետք է հաշվառել երկրի ռեսուրսները, մարդկային ռեսուրսը` առաջին հերթին: Այսօր իրավասու չենք որևէ տնտեսական ծրագրի մասին խոսելու` տեղյակ չլինելով, թե որ ծրագիրն է կյանքի կոչվելու և ինչի հաշվին: Հակառակ պարագայում ծրագիրը վերածվում է փիլիսոփայության:
Թեև մարդկային ռեսուրսների առումով այսօր էլ անփառունակ վիճակում չենք, այնուամենայնիվ, օրինակ, եթե խոսում են տեղեկատվական տեխնոլոգիաներից, ապա այստեղ ևս կան անճշտություններ: Արդեն մի քանի տարի կառավարությունն այն առաջնային ուղղություն է հռչակել: Սակայն բնագավառը բնականոն չի զարգանում: Մասնավոր ընկերությունները («Սինոփսիս» և այլն) բավականին լուրջ փորձեր են կատարում: Սակայն ոչ պետական մակարդակով, ուր հայտարարվում է. ծրագրավորողների թիվը Հայաստանում տատանվում է 500-2500-ի սահմաններում: Նման տարբերությունը տարիմաստության տեղիք է տալիս և փաստում տեղեկացվածության ոչ բավարար մակարդակի մասին:
Նախորդ` 2002 թ. և ներկայիս` 2012 թ. մարդահամարների կազմակերպման փուլում մեր կողմից առաջարկ է ներկայացվել մարդահամարում ավելացնել մարդու մասնագիտությունը. խառատ է, բժիշկ, թե բանասեր, և ստանալ համապարփակ տեղեկություններ: Կարծում եմ, 2002 թ. որոշակի միտումներ կային մարդահամարը ֆինանսավորող երկրների կողմից` ապահովել որոշակի անորոշություն: Վերջնարդյունքում որոշ միջազգային կառույցներ պղտոր ջրում իրենց քաղաքականությունն իրականացրին:
Ինքներս մեզ լավ չճանաչելու խնդիրը հանգեցնում է նաև տնտեսական լուրջ վնասների: Այսպես օրինակ, այսօր մեր սուղ միջոցներից պետական պատվեր ենք քամում տնտեսագետ կամ ճարտարագետ պատրաստելու համար, բայց արդյոք նրանց պահանջարկը կա՞, թե՞ շուկայում ավելցուկ է առկա, և նրանցից շատերը համալրում են գործազուրկների բանակը: Շատ դասախոսներ լսարան են մտնում կրթելու ոչ թե ապագա մասնագետին, այլ, պարզվում է` ապագա գործազուրկին:
Իրականում, ռեսուրսների գնահատումը և հաշվառումը բխում են պետության ռազմավարական շահերից:
Պետությունը, ինչ խոսք, ավելի հեռահար շահեր ունի, մասնավորապես, հանքահումքային ոլորտում, և դրանք միշտ չէ, որ համընկնում են մասնավորի շահին: Չպետք է մոռանալ ֆինանսական ռեսուրսները և արտադրական կարողությունները: Վերջիններիս հաշվառմամբ պետք է եզրակացնենք, թե որ ճյուղն է անհրաժեշտ զարգացնել: Գուցե վերականգնենք թեթև արդյունաբերության վաղեմի բարի ավանդույթները:
Ինչևէ, այս չորս ռեսուրսների ճանաչողական լիարժեք պատկերն ունենալով է հնարավոր իրատեսական ծրագիր մշակել, որը կօգտագործի առկա ռեսուրսները, հաշվի կառնի մեր մրցակցային առավելությունները, այսինքն` այն, ինչը կարող ենք ավելի լավ անել, քան տարածաշրջանի մեր հարևանները` վրացին, ադրբեջանցին, պարսիկը և թուրքը:
Իսկ թե ինչի վրա կարող ենք հենվել, այստեղ ևս ռեսուրսային բազան սահմանափակ չէ: Բավարար է նշել, որ, օրինակ, Հայաստանի ճարտարագիտական և բժշկական համալսարաններն ու պետական կոնսերվատորիան կարևոր կրթօջախներ են, որոնց մատուցած ծառայությունները վստահորեն կարելի է դասել Հայաստանի բացարձակ առավելությունների շարքին: Իր հերթին, խելամիտ օգտագործելով հանրապետության և հայության մտավոր ներուժը և ֆինանսական ռեսուրսները, երկիրը կարելի է վերածել տարածաշրջանային կրթական, գիտական, ինչպես նաև առողջապահական մրցունակ կենտրոնի:
Իսկ ինչ վերաբերում է Հայաստանը ֆինանսական կենտրոնի վերածելու կառավարության հռչակած տեսլականին, ապա կարելի նշել հետևյալը: Իհարկե, այն բավականին հավակնոտ ծրագիր է, բայց միաժամանակ` հավանական: Սա նշանակում է, մեր արժանի տեղը կարող ենք գտնել տարածաշրջանում, մտածել համաշխարհային շուկայի մասին, եթե հաշվառենք մի կողմից մեր առավելությունները, մյուս կողմից` կարիքները:
Ներկա բարեփոխումներն ընդունելով որպես յուրահատուկ փրկօղակ, այնուամենայնիվ, դժվար է վստահորեն պնդել, որ մի քանի տասնյակ ընտանիքի ձեռքում կուտակված ազգային հարստության պատկառելի մասնաբաժինը հնարավոր է վերջնականապես ինտեգրել ազգային տնտեսությանը:
Ինչ վերաբերում է ապակենտրոնացմանը, ապա այն ունի ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական կողմեր: Այո, տնտեսությունում առկա են ոլորտներ, ուր մեկը կամ երկուսն են մեծ ծախսեր կատարում, և դա ավելի շահավետ է, քան եթե շուկայում գործի տասը մրցակից: Սակայն սա արդարացում չէ, և չի կարելի նման տրամաբանությամբ հիմնավորել մոնոպոլիաների գոյությունը: Բազմիցս անդրադարձեր են արվում հակամենաշնորհային քաղաքականությանը առ այն, որ մենաշնորհները չարիք են: Միակ արդարացված մենաշնորհը բնական մենաշնորհն է, այսինքն` պետության կողմից վերահսկվող ոլորտները` հեռահաղորդակցությունը, էներգետիկան և այլն:
Մյուս կողմից, այն ժամանակ, երբ փոքր ձեռներեցությունը, առևտուրը, փոքրածավալ արտադրությունները, ինովացիոն գործունեությունը, գիտաարտադրական ոլորտը աշխուժանան, հասկանալի կլինի, որ պետությունը և խոշոր բիզնեսն արգելք չեն նորմալ ծրագրերի իրագործման ժամանակ: Սա պետության պարտավորությունն է:
Ներկա բարեփոխումներն ունեն շրջաբերական` «Երկրորդ սերնդի բարեփոխումներ»: Այն շատ կարևոր է նրանով, որ կարող է վերջնականապես թույլ անցնել հասարակական բևեռացման մեղմացմանը: Արդյունավետ տնտեսական քաղաքականության և նոր բարեփոխումների արդյունքում կարելի է ակնկալել, որ վերջին տարիներին գրանցվող տնտեսական աճը, ինչն իրականում վերականգնողական աճ է, վերջապես վերածվի մարդկային զարգացման: Շատերի մեջ մինչ օրս հարց է առաջանում, թե ինչպես կարող է Հայաստանում գրանցվել 13-14 % տնտեսական աճ, երբ զարգացած եվրոպական երկրներում այն... 1-3 % է: Այսպես է նաև ԱՄՆ-ում: Այնուհետև, շատ կարևոր է, որ տնտեսական աճը էապես ազդի հասարակական զարգացման վրա: Այսինքն, խոշոր բիզնեսի, օլիգոպոլիաների արձանագրած արդյունքները գրեթե ազդեցություն չունեն շարքային քաղաքացու կենսամակարդակի բարձրացման վրա: Իսկ ինչո՞վ է մեր երկիրը տարբերվում զարգացած երկրներից: Ի՞նչ է պետական սեփականությունը ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում, և ինչի՞ տերն է պետությունը: Իրականում այնտեղ էլ ներկրումները մասնավոր հատվածն է իրականացնում: Սակայն պետությունը պահպանում է իր երկու կարևոր գործառույթները` նա վերահսկիչ է և կարգավորիչ: Եթե անտեսվում են այդ գործառույթները, ուրեմն չկա պետությունը: Կարգավորիչ գործառույթի տիրույթներում պետությունն օրենքներ է ընդունում, տարբեր որոշումներ կյանքի կոչում: Այստեղ որոշակի գործունեություն առկա է: Սակայն վերահսկիչ գործառույթը գրեթե չի իրականացվում:
Մեր համոզմամբ, հիշյալ հարցերի հանգուցալուծումներից մեկը հասարակական պահանջկոտությունն է: Հասարակությունը պետք է պահանջի իշխանություններից իրեն ծառայել: Եթե տվյալ իշխանությունը թերանում է, հասարակությունը փոխում է այն: Մեր իրականությունում, իհարկե, այնքան էլ բարձր մակարդակի վրա չէ հասարակական հավաքական պահանջկոտությունը: Գոնե` առայժմ:
Միաժամանակ, ի տարբերություն մի շարք երկրների, մեր պետությունն այս դժվարին փուլում դեռևս չի փորձում ձևավորել իր սեփական մասնաբաժինը տնտեսությունում: Օրինակ, այդ ինչ վերին ճշմարտություն է պարտադրում, որ տոնավաճառներն ու տրանսպորտը, այսինքն` գերշահույթ ապահովող տնտեսական միավորները պարտադրաբար լինեն մասնավորի ձեռքում: Սա տոհմական ժառանգություն է, թե կարող է նաև դիվերսիֆիկացվել: Այս առումով նաև կարծես վերադառնում ենք պետության վերահսկողական գործառույթին: Իհարկե, տոհմական ժառանգություն չէ որևէ տոնավաճառ կամ շուկա: Օրինակ` Թաիլանդում, Բիրմայում և այլուր, տնտեսական չարաշահումների դեմն առնելու նպատակով պետությունը նախապես գնում է ներկրված ապրանքի 20 %-ը: Գնում է այն գնով, ինչը հայտարարագրված է ներմուծողի փաստաթղթերում: Բայց այն պահից, երբ տվյալ բիզնեսը մենաշնորհ է ձևավորում և հայտարարագրվածից շատ ավելի բարձր գներ է սահմանում, պետությունն իրեն իրավունք է վերապահում մտնելու շուկա, դառնալու վտանգավոր մրցակից գերշահույթով տարված մասնավորի համար: Նման տարբերակները շատ են:
Կա նաև մեկ այլ ճանապարհ` ազգայնացում: Մասնավորապես, հեռանկարային ազգայնացմամբ է զբաղված Վենեսուելայի նախագահ ՈՒգո Չավեսը: Արդար փոխհատուցմամբ Ղազախստանում ազգայնացվում է նաև անկախացման առաջին տարիներին մասնավորեցված պետական գույքի, բնական պաշարների, տնտեսական կառույցների որոշակի հատվածը: Այս ամենն արվում է օրինական ճանապարհով, օրենսդիր մարմինների ընդունած համապատասխան օրենքներով:
Մեր երկիրը նույնպես նման օրենքի կարիք ունի: Երրորդ գումարման Ազգային ժողովում հեղինակել եմ «Ազգայնացման մասին» օրենքը: Այն արտախորհրդարանական երեք քննարկմամբ անցավ, ըմբռնումով մոտեցան և՛ գործարար և՛ քաղաքական շրջանակները: Հիմնավորումը մեկն է` եթե կա օրենք մասնավորեցման մասին, պետք է լինի նաև օրենք ազգայնացման մասին: Այսինքն, պետությունը պետք է օրենքով ազգայնացնի որևէ ոլորտ կամ կառույց: Եվ ինչն է ուշագրավ. այս օրենքով գործարարն իրեն պաշտպանված կզգա: Օրենքում հստակ ամրագրված են այն դեպքերը, երբ հնարավոր է ազգայնացումը: Բնականաբար, այն ձեռնտու չէր շատերին, և այն օրերի կառավարությունն ընդդիմացավ օրենքին` խիստ անտրամաբանական պատճառաբանմամբ... այն համարելով հակասահմանադրական: Շատերի մեջ բնական հարց առաջացավ, թե ինչո՛ւ տվյալ օրենքը հակասահմանադրական չէ ԱՄՆ-ում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Իտալիայում, բայց հակասահմանադրական է Հայաստանում:
Կարևոր է հիշեցնել, որ, համաձայն առաջարկվող օրենքի, այն դեպքում է ազգայնացում կատարվում, երբ լուրջ վնաս է հասցվում պետությանն ու հանրությանը: Երբ ի չարս է օգտագործվում ռազմավարական ոլորտը: Այս ամենը` հիմնավոր հաշվարկների և ապացույցների հիման վրա և ոչ երբեք` իշխանության փոփոխմամբ «օբյեկտների խլում»: Ֆրանսիայում երկաթուղին ազգայնացվեց, հետո կրկին մասնավորեցվեց, Մեծ Բրիտանիայում կալանավայրերի հետ կատարվեց նույնը և այլն: ԱՄՆ-ում մասնավոր հատվածը չվերթերի տերն է, իսկ ոլորտը պահպանում է պետությունը:
Իհարկե, խնդիրներն այս ամենով չեն սահմանափակվում: Սակայն դրանք պետք է իրենց լուծումները ստանան` օրվա պահանջներին համապատասխան: Ակնհայտ է, որ անհրաժեշտություն է առաջացել, որ մեր երկրում ազգային հենքի վրա ձևավորվի սոցիալական շուկայական տնտեսություն, որի կենտրոնում կլինի մարդը, ոչ թե այլ երկրներից նմանակած արժեքներն ու օտարներին չեղած բարեփոխումների հաջողություններով հաճոյանալու ձգտումը: Հայաստանի ժողովուրդը, իրոք, արժանի է ստեղծագործ աշխատանքով ապահովված ավելի բարեկեցիկ կյանքի:
Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Պրոֆեսոր

Մեկնաբանություններ