«Ռուսախոս Մյասնիկյանն ստեղծեց հայկական երկիր, իսկ ընտիր հայերեն խոսող նախագահը քանդեց այն մինչև վերջին բեկորները»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է կինոօպերատոր ԼԵՎՈՆ ԱԹՈՅԱՆՑԸ: Այս տարի լրանում է նրա 85-ամյակը: Դեռ տարեսկիզբն է, հուսանք, որ այդ հոբելյանը կարժանանա պատշաճ վերաբերմունքի:

«ԱՄԲՈԽԸ ՈՒՂԵՂ ՉՈՒՆԻ, ՆԱ ՀԵՏԵՎՈՒՄ Է ԼԻԴԵՐԻՆ»

-Պարոն Աթոյանց, Դուք միջնակարգ կրթություն եք ստացել Թբիլիսիի ռուսական դպրոցում, սովորել Լենինգրադի կինոճարտարագիտական ինստիտուտում իբրև մասնագետ՝ վերապատրաստվել «Մոսֆիլմ» կինոստուդիայում: Ազգային արմատներից կտրված այս դպրոցն անցած մարդու համար դժվար չէ՞ր հասուն տարիքում գալ-հաստատվել Երևանում, դառնալ ազգային կինո, ազգային մշակույթ ձևավորող անհատականություններից մեկը:
-Հետաքրքիր հարց եք տալիս, այդ մասին ինձ քիչ են հարցնում: Կամ եթե ես ինչ-որ բան եմ ուզում պատմել, հարձակվում են վրաս. «Հայերե՛ն խոսիր»: ՈՒ ես միշտ հիշեցնում եմ, որ մեր հանրապետության առաջին ղեկավարներից մեկը՝ ռուսախոս Ալեքսանդր Մյասնիկյանը, խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Հայաստան հրավիրեց դաշնակցական Թումանյանին, Իսահակյանին, Թամանյանին, մյուսներին ու ստեղծեց հայկական երկիր: Նրան խորհրդային չինովնիկները սպանեցին՝ պայթեցրին ինքնաթիռը: Իսկ անկախ Հայաստանի՝ ընտիր հայերեն խոսող առաջին նախագահն այս երկիրը քանդեց մինչև վերջին բեկորները, ինչը նույնպես դրսից եկող պատվեր էր:
-Դուք մեր ազգային զարթոնքի երկու բռնկման եք ականատես եղել՝ 1965 և 1988 թվականներին: Օպերատորի խորաթափանց հայացքով կարողացե՞լ եք նկատել մեր ժողովրդի տրամադրության, նկրտումների, հոգեբանության տարբերություններն այս երկու պատմական իրողությունների համապատկերում:
-Տարբերությունները շատ էին: 65-ը ռոմանտիկ տարի էր: Դա իսկական համաժողովրդական բռնկում էր: Դրանից մի քանի ամիս առաջ ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, թե մեր ժողովուրդն այդպես միասնաբար կարող է ոտքի կանգնել: Այն ժամանակ թույլ չէին տալիս նկարահանել, լուսանկարել այն, ինչ կատարվում էր: Տարօրինակ բաներ էին տեղի ունենում: Շատ հետաքրքիր էր, որ Հրաչյա Ներսիսյանի տղան՝ Լևոն Ներսիսյանը, անսպասելիորեն որոշեց ժողովրդին տանել Կոմիտասի անվան պանթեոն: Մոտ քսան հազար մարդ կար օպերայի բակում: Էդ ի՜նչ հիպնոս էր, որ քսան հազար մարդ, առանց մտածելու, ենթարկվեց մեկ հոգու ու ոտքով ուղղվեց դեպի պանթեոն: Հետո եկան չեկիստները, ամբոխը օպերայի ապակիները կոտրեց, Վեհափառը փորձեց հանգստացնել մարդկանց: Իմ ապարատը խլել էին, չէի կարող լուսանկարել: Ես էլ մի փոքր ֆոտոապարատ էի դրել ցանցի մեջ, վրան շարել մածունի բանկաներ ու նկարում էի: Մեկ ժապավեն այդպես նկարել եմ, բայց լղոզված, անորակ կադրեր են ստացվել, մինչև հիմա էլ պահում եմ: Երբ հասանք պանթեոն, հետ նայեցի ու տեսա, որ հազարավոր մարդիկ են գալիս մեր հետևից: Այսինքն՝ լիդեր էր գտնվել, ու մարդիկ, Չարենցի խելագարված ամբոխների նման, կուրորեն հետևում էին նրան: Ամբոխը անգիտակից հոտ է, երբ մեկը մի խելոք բան է ասում, ամբոխը հնազանդ հետևում է նրան: Յուրաքանչյուր մարդ անհատականություն է, իսկ բոլորը միասին՝ ամբոխ: Եվ ամբոխը ուղեղ չունի: Նա հետևում է լիդերին: Լավ լիդերը ամբոխը տանում է այնտեղ, որտեղ պետք է: Վատը նույնպես տանում է այնտեղ, որտեղ պետք է:
-Այս դեպքում՝ որտեղ իրե՞ն է պետք:
-Այո՛: Օրինակ՝ Ղարաբաղում մենք ունեինք լավ լիդերներ ու հաղթեցինք պատերազմում:
-Նկատի ունեք պատերազմի՞ լիդերներին:
-Այո՛:

«ԵԹԵ ԳԻՇԵՐՈՎ ՓՈՂՈՑՈՒՄ ՔԱՅԼՈՒՄ ԵՍ ՈՒ ԱԴԱՄԱՆԴԵ ՄԱՏԱՆԻ ԵՍ ԳՏՆՈՒՄ, Ի՞ՆՉ ԵՍ
ԱՆՈՒՄ. ՎԵՐՑՆՈՒՄ-ԴՆՈՒՄ ԵՍ ԳՐՊԱՆԴ»

-Այստեղ՝ ոչպատերազմական գոտում, ինչպիսի՞ն էին նորանկախ Հայաստանի քաղաքական լիդերները:
-Այդ մասին նրանց էլ եմ ասել, և հիմա գաղտնիք չեմ բացահայտելու: Այստեղ մարդիկ իսկույն առան փողի հոտը: Բանն այն է, որ վերջացել էր խորհրդային իշխանությունը: Երեք դեբիլ՝ Ելցինի գլխավորությամբ, ակտ էին ստորագրել՝ Սովետական Միության կազմալուծման մասին: Կազմալուծվել էր Սովետական Միությունը, ուրեմն չէին գործում սովետական օրենքները: Իսկ եթե այդ օրենքները չեն գործում, նոր օրենքներ էլ չկան, ուրեմն ամեն բան թափված է, վերցրու՝ ինչ կուզես: Շատերն այդ բանը հասկացան, և այնպիսի՜ հարստություն կուտակեցին: Այդպես էլ թալանեցին «Հայֆիլմ» կինոստուդիան: Բայց այդ մարդկանց մեղադրել գողության մեջ չի կարելի, որովհետև նրանք իրենց պետք եղածը վերցրել են օրենքի բացակայության պայմաններում, չի եղել որևէ օրենք, որն արգելեր նրանց իրենց գործողություններում: Եթե գիշերով փողոցում քայլում ես ու ադամանդե մատանի ես գտնում, ի՞նչ ես անում. վերցնում-դնում ես գրպանդ, այն քոնն է: Այդպես էլ վարվել են «Հայֆիլմի» հետ: Իսկ ա՛յ հիմա արդեն օրենք կա: Եվ եթե հիմա են գողանում, դա պետք է խստորեն պատժվի: Բայց ո՞վ է պատժողը: Հո գողերն իրենք իրենց չե՞ն պատժելու:

«ԵԹԵ ԱԶԳՈՎԻՆ ՈՏՔԻ ԵԼՆԵԻՆՔ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ, Ի՞ՆՉ ԿԱՆԵԻՆ ՄԵԶ, ՉԷԻ՞Ն ԱՔՍՈՐԻ ՍԻԲԻՐ: ԴԵ ԹՈՒՐՔԵՐՆ ԷԼ ԱՔՍՈՐԵԼ ԵՆ»

-Դուք ցավում եք անկախությունից հետո «Հայֆիլմ» կինոստուդիան պատուհասած ճակատագրի համար և վերապահումով վերաբերվում այսօրվա կինոգործիչների՝ կարմիր գորգի վրայով քայլելու նորօրյա հովերին: ՈՒրեմն, ըստ Ձեզ, ո՞րն է հայ կինոյի վերածննդի ճանապարհը, եթե չկա նախկին բազան՝ «Հայֆիլմը», և կարմիր գորգն էլ չի բացում ապահով հորիզոններ:
-Ժամանակն ամեն բան նորից իր տեղը կդնի: Այլ կերպ չի կարող լինել: 12 հազար տարի հայ ազգը գոյություն ունի երկրագնդի վրա: Դա ես չեմ ասում, պատմական փաստ է. ռուսական «Կուլտուրա» հեռուստաալիքը վերջերս ցուցադրեց Արմեն Պետրոսյանի «Հայաստանը 12 հազար տարեկան է» ֆիլմը: ՈՒ այսօր այնպիսի բան չի պատահել, որ մտածենք, թե եկել է մեր ազգի վերջը: Միևնույն է, ամեն բան լավ է լինելու: Ես հաստատ գիտեմ: Որովհետև պատմությունն այնքան տարօրինակ բան է, որ ոչ ոք չգիտի, թե ինչ կլինի կես ժամ հետո: Մենք անգամ մեր անցյալը չգիտենք, ո՜ւր մնաց ապագան իմանանք:
-Նկատի ունեք մեր ազգի պատմությո՞ւնը, մեր ժողովրդի անցյա՞լը:
-Այո՛: Մենք միայն գիտենք այն, ինչ գրում է մամուլը, ինչ պահվում է արխիվային նյութերում: Իսկ ստել, կեղծել կարող են և՛ մեկը, և՛ մյուսը: Օրինակ՝ 1915 թիվը: Դա հո պատահական բան չէ՞ր: Ես սովետական տարիներին եղել եմ Թուրքիայում՝ Աղասի Այվազյանի հետ: Տեսել ենք Աբդուլ Համիդի սենյակը, նրա մահճակալը: Նրա օրոք են սկսվել հայկական ջարդերը: ՈՒ նրա մասին Թուրքիայում ասվում է, թե ազգությամբ եղել է կա՛մ հրեա, կա՛մ հայ: Ինչո՞ւ են դա ասում. որ մեզ մոլորեցնեն: Դե արի ու գլուխ հանիր, հրեա՞ էր Աբդուլ Համիդը, հա՞յ, թե՞ իսկական թուրք: Բայց ով էլ նա լիներ, ինքը սկիզբ դրեց 1915-ին: Եվ ո՞ւմ մեղադրես դրա համար: Ես, օրինակ, մեզ եմ մեղադրում: Մենք ավելի քան 600 տարի ապրել ենք Թուրքիա պետության մեջ: Եղել ենք նրա քաղաքացիները, ծառայել նրա բանակում, ենթարկվել նրա օրենքներին: 19-րդ դարի սկզբին սկսվել է ինչ-որ խառնաշփոթ, ինչ-որ մեկը ջուր է պղտորել: ՈՒ մենք ազգովին դավաճանել ենք այդ երկրին՝ Թուրքիային: Եթե սովետական տարիներին մենք ազգովին ոտքի ելնեինք սովետական իշխանության դեմ, ի՞նչ կանեին մեզ, չէի՞ն աքսորի Սիբիր: Դե թուրքերն էլ աքսորել են: Պետք չէ միայն թուրքական իշխանությանը մեղադրել: ՈՒ եթե մենք որոշել էինք չենթարկվել թուրքական իշխանությանը, ուրեմն ոչ թե պետք է դատարկ խոսեինք, հետո կոտորվեինք հազարներով, այլ պետք է յուրաքանչյուր գյուղում ունենայինք զենք ու կարողանայինք պաշտպանվել: Հազարավոր հայ տղամարդկանց մի քանի թուրք ոստիկան տարել-կոտորել է: Ինչո՞ւ են թույլ տվել, չէի՞ն կարող այդ մի քանի ոստիկանի հարցերն իրենք լուծել: Ես մտածում եմ, որ եթե մենք կարող էինք լինել Ռուսաստանի կազմում, որը հայտարարում էր, թե իրեն պետք է Հայաստանը՝ առանց հայերի, ուրեմն նույն կերպ կարող էինք լինել Թուրքիայի կազմում: Միևնույն է, մենք վեր կբարձրանայինք և՛ քաղաքականության, և՛ մշակույթի, և՛ գիտության, և՛ այլ ասպարեզներում: Տեսեք, թե հենց հիմա որքան շատ են հայ նշանավոր գործիչները աշխարհի տարբեր երկրներում: Չէ՞ որ կարողանում ենք առաջ գնալ, ապրել: Փոքր երկիրը չի կարող անկախ լինել: Հիմա մեզ անկախ ենք կոչում: ՈՒմի՞ց ենք անկախ. մի՞թե մի քանի հոգու գրպաններից չենք կախված: Առաջ ավելի անկախ էինք, ընդամենը Կրեմլից էինք կախված, որին էլ չէինք ենթարկվում: Ինչ ուզում՝ անում էինք: Ի՜նչ արդյունաբերություն ունեինք, ի՜նչ մշակույթ, ի՜նչ գիտություն, ի՜նչ շինարարություն: Հիմա Միկոյանի արձանը չեն ուզում դնել Երևանում, ինչ է թե մեկի պապին գնդակահարել է: Բայց մոռանում են, որ Թամանյանին չի գնդակահարել, Իսահակյանին չի գնդակահարել, շատ ուրիշ տաղանդավոր մարդկանց չի գնդակահարել: Պլան էր դրված, չէ՞, որոշակի քանակությամբ մարդ պիտի գնդակահարեին: Միկոյանն էլ ստիպված է եղել ջոկել կարևորներին պակաս կարևորներից, պատմության համար նշանակալից դեմքերին ոչ նշանակալից դեմքերից: Հիմա ինչո՞ւ են «օբիժնիկի» կեցվածք ընդունել ու մերժում են այդ մարդու արած լավ գործերը Հայաստանի համար: Քանի՜ գործարան է կառուցել Հայաստանում, քանի՜ տաղանդավոր հայի կարիերային է օժանդակել: Նորմալ հայ մարդ էր նա, ես կոնկրետ փաստերով դա գիտեմ: ՈՒ այսօր չեն ուզում նրա արձանը կանգնեցնել: Կարաբալան Երևանում արձան ունի, Միկոյանը՝ ոչ:

«ՖԻԼՄԻ ՀԵՂԻՆԱԿԸ ԿՈԼՅԱՆ Է, ՆՐԱ ՈՐՈՇՈՒՄՈՎ Է ԱՐՎԵԼ ԱՄԵՆ ԲԱՆ»

-Նիկոլայ Դավթյանը Ձեզ նվիրված ֆիլմ է նկարել, կպատմե՞ք այդ աշխատանքի մասին:
-Նիկոլայ Դավթյանն ինձ նկարել է երկար ժամանակ ՝ առանց իր նպատակների մասին տեղյակ պահելու: Հետո, երբ պետք էր Թբիլիսի գնալ, արդեն բացեց գաղտնիքը, ասաց, որ իմ մասին ֆիլմ է նկարում: ՈՒ մենք գնացինք Թբիլիսի, նկարահանվեցի այնտեղ: Կարոտել էի այն թաղին, որտեղ ապրել-մեծացել եմ: Հիմա այն չկա, բայց լուսանկարները պահպանվում են: Շատ մոտ էին մեր ու Աղասի Այվազյանի տները: Իսկ Հենրիկ Մալյանն էլ հաճախ էր հյուր գալիս Աղասուն: Հայրենական պատերազմի տարիներին նրանց չտարան ռազմաճակատ, որովհետև երկուսն էլ տան միակ զավակն էին: Նրանց աշխատանքի ընդունեցին ռազմական գործարանում:
-Եվ հայ կինոն ապահովագրվեց իր ապագա երախտավորներին ռազմաճակատում կորցնելու հավանական վտանգից:
-Այո՛: Մեր թաղում առհասարակ շատ էին նշանավոր, հետաքրքիր մարդիկ: Հիմա էլ այնտեղ պահպանված է դպրոցի շենքը, որտեղ ես սովորել եմ: Եվ զարմանալի մի բան. այդ դպրոցի շենքում հիմա գործում է Շոթա Ռուսթավելու անվան կինոյի համալսարանը:
-Տեսնո՞ւմ եք, նախախնամության նման մի բան կա դրանում:
-Երևի: Կոլյան նկարեց այդ շենքը, շրջակայքը: Ես չեմ խառնվել նրա գործին, ինչ ստացվել է, իր ցանկությամբ, իր որոշմամբ է եղել: Ես դեմ էի, որ նա հայերեն նկարի, որովհետև հայերեն վատ եմ խոսում: ՈՒզում էի ինձ ռուսերեն տեքստով նկարեր, որ Ռուսաստանում, Մերձբալթիկայում ապրող ընկերներս լսեին ու հասկանային: Բայց ֆիլմի հեղինակը նա է, իր որոշումով է արվել ամեն բան:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ