«Արվեստաճանաչությունն ամենադժվարին գործն է»

«Իրատես»-ի հյուրն է արվեստաբան, «Մովսես Խորենացի» և ՀՀ մշակույթի նախարարության ոսկե մեդալակիր ՊՈՂՈՍ ՀԱՅԹԱՅԱՆԸ: Մեր զրույցն անդրադարձ է նրա «Հայ կերպարվեստի կեսդարյա քրոնիկոն» գրքին, որը կազմել է Արա Հայթայանը՝ որդու սիրով և մասնագետի բծախնդրությամբ՝ իր առաքելությունն իրագործելիս ունենալով մոր՝ Սեդա Ադալյանի քաջալերությունը:
Գրքի առաջաբանում, ի մի բերելով Պողոս Հայթայանի արվեստաբանական հայեցադաշտը, Արան մասնավորապես նկատում է, որ արվեստաբանը «որպես «տեղային փոքր վերածնունդ» է բնորոշում «60-ականներ»-ի անհատական վարքագիծը, նրանց ստեղծած արվեստի ձևերի հիմնավոր տարբերությունը: Նա դա համարում է մի ամբողջ սերնդի հաղթանակ ընդդեմ խորհրդային «փուչ ձևերի և կեղծ բովանդակության»:

«ԿԵՐՊԱՐՎԵՍՏԻ ԳՈՐԾԸ ՏԵՍՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՄԻԱՅՆ ՖԻԶԻԿԱԿԱՆ ԱՉՔԸ ԲԱՎԱԿԱՆ ՉԷ, ՆԱԵՎ ՀՈԳՈՒ
ԱՉՔ Է ՀԱՐԿԱՎՈՐ»

-Պարոն Հայթայան, խոստովանեմ, որ Ձեր գրքում հենց սկզբից ուշադրությունս գրավեցին այն անունները, որոնց ինքս եմ անդրադարձել իմ հրապարակումներում ¥Մինաս, Հակոբ Հակոբյան, Վարուժան Վարդանյան, Վարդան Թովմասյան, Կարեն Սմբատյան, Ֆերդինանդ Մանուկյան, Ռուբեն Ադալյան, Ռոբերտ Էլիբեկյան¤: Հատկապես այն մարդիկ, ովքեր այսօր արդեն մեր կողքին չեն, առանձնակի ուշադրության կարիք ունեն, և վերը թվարկած անունների մեջ կան այդպիսիք: Չե՞ք կարծում, որ նրանց մասին գրքում զետեղված ուսումնասիրություններն այժմ ունեն գիր-հուշարձանի արժեք:
-Ես ժամանակի մեջ եմ եղել: Իմ հոդվածների մեծ մասը կենդանի իրականության արտահայտություն է: Պատվերով որևէ բան չեմ գրել: Վատ եմ գրել, թե լավ, գրել եմ իմ կամքով և ազնիվ մղումներով: Ճակատագրի շնորհիվ արվեստագետներից ոմանք ինձ համար դարձել են ոչ միայն ընկեր, այլև ազգական (նկատի ունեմ Էլիբեկյաններին, Ադալյաններին): Սա կյանքի մեծ պարգև է: Իմ գրքում չկա մի անուն, որի հետ վայելած չլինեմ այս քաղաքը: Արվեստը, կերպարվեստը գաղտնիք է: Դրա մասին խոսելն արդեն իսկ խիզախում է: Կերպարվեստագիտությունը մի ասպարեզ է, որի ուսումնասիրության առարկան դժվարընթեռնելի է: Արվեստաբանական հոդվածներ կան, որոնք գրեթե համարժեք են արվեստին: Կերպարվեստի գործը տեսնելու համար միայն ֆիզիկական աչքը բավական չէ: Նաև հոգու աչք է հարկավոր:
-Մի շատ էական խնդրի վրա բևեռվեց ուշադրությունս, երբ կարդում էի Հակոբ Կոջոյանին նվիրված ուսումնասիրությունները («Մեծ գրողի և մեծ նկարչի մի անմոռաց հանդիպում», «Գիրք, որ ապրելու է երկար…»): Դուք այդ մեծ արվեստագետին անդրադարձել եք՝ նրա ստեղծագործության համար առանցքային նշանակություն վերագրելով Եղիշե Չարենցի երկերի նկարազարդումներին: 1934-ին Չարենցի «Գիրք ճանապարհին» այդպես շքեղ ձևավորելը հանդգնություն էր: Արդյո՞ք լիովին անվտանգ էր Ձեր կողմից այն բարձրացնել մեծ արվեստի հարթակին 1967 թվականին: ՈՒ այդ վերաբերմունքը ամրագրվել է նաև Վիլհելմ Մաթևոսյանի գրքում, որը գրախոսելիս Դուք դարձյալ կարևորել եք Կոջոյանի չարենցյան նկարազարդումները:
-Արվեստագետը պիտի ապրի խիզախ, անկաշառ, ոչ ի միջի այլոց: Եթե այս հատկանիշները կան անհատի մեջ (թեկուզ՝ անգիտակցական մակարդակում) դա տալիս է արդյունք: Ես չեմ էլ մտածել, թե ռիսկի եմ գնում՝ այդ բաները գրելով: Երիտասարդ էինք, Երևանն ապրում էր մի վիճակ, որ հետո ստացավ «60-ականներ» անվանումը:
-Եվ որի մասին դեռ ամեն ինչ չէ, որ ասված է, ինչպես դիտարկում է Ձեր գրքի առաջաբանում Արա Հայթայանը՝ ի մասնավորի. «Արդյոք «60-ականներ»-ի առասպելի գոյությունը իրապես պարտական է հնչեղ անհատականությունների միաժամանակ ասպարեզ գալուն, թե «կառավարելի» ազգային զարթոնքի և խորհրդային քաղաքականության վերադասավորության անմիջական հետևանքն էր այն, թողնենք ոլորտի հետագա ուսումնասիրողներին»: Եվ այնուամենայնիվ, «60-ականները» արդեն վաղուց մեր պատմության ընթացքի մեջ զատորոշված իրողություն է: Ո՞րն էր Ձեր առաքելությունն այդ ընթացքում՝ որպես արվեստաբանի:
-Որևէ խիզախ, առաջադեմ արվեստագետ ինձ թույլ չէր տալիս հանգիստ քնել: Ես հետապնդում էի իմ «որսը», հայտնաբերում գեղարվեստի մտածողության առաջամարտիկներին (գոնե իմ կարծիքով՝ առաջամարտիկներին): Ես ազատ մարդ եմ և գրել եմ՝ չնայելով մարդկանց կոչումին, փառքին: Ինձ մարդիկ շատ անգամ են տեսել ամբիոնից այնպիսի մտքեր արտահայտելիս, որոնց համարձակության վրա հետո ինքս էլ եմ զարմացել:

«ՍՈՑՌԵԱԼԻԶՄԻ ՆՎԱՃՈՒՄՆԵՐԸ ՇԱՏ ՓՈՔՐ ԵՆ, ՁԱԽՈՂՈՒՄՆԵՐԸ՝ ՇԱՏ ՄԵԾ»

-Ձեր գրքում զգալի տեղ է հատկացված արվեստաբանական երկերի, կատալոգների արժևորմանն ու վերլուծությանը: Դրանք ոչ միայն այս կամ այն գիրքն են ներկայացնում, այլև հանգամանորեն բնութագրում այդ գրքի նյութ դարձած արվեստագետին կամ նրա ստեղծագործությունը: Թերևս, ասվածի լավագույն արտահայտությունը «Գիրք, որին սպասում էինք վաղուց» գրախոսությունն է՝ Հենրիկ Իգիթյանի՝ Երվանդ Քոչարին նվիրված գրքի մասին: Դուք ինքներդ Ձեր հրապարակումը գրախոսությո՞ւն եք համարում, թե՞ քոչարագիտություն:
-Խնդիրը ձևի մեջ է: Քոչարի կենսագրությունը, ճակատագիրը, մեզ երևալու տարիները, արվեստը, անձը շատ քիչ են ուսումնասիրված: Քոչարը, ինչպես որ Վարպետ Սարյանը, վերջին 50-60 տարվա մեր պարծանքներից է: Նրա մասին գրելը պատիվ է, եթե գրողն զգում է այդ արվեստի արժեքը: Քոչարը չունի գովեստի, գեղեցկախոսության կարիք: Նա մինչև այստեղ գալն արդեն այնքա՜ն բանի էր հասել: Եվ որտե՞ղ:
-Համաշխարհային արվեստի այն ժամանակվա մայրաքաղաք Փարիզում:
-Այո՛: Եվ ի՞նչ են արել այդպիսի մեծությամբ արվեստագետի համար մեր արվեստի «նվիրյալները», որ վարչական պաշտոններ էին զբաղեցնում: Ցավով եմ ասում, բայց երբ խոսում ենք թուրքի ստորության, դաժանության մասին, չմոռանանք, թե մեր ազգակիցներն ինչպիսի թուրքական վարքագիծ են ունեցել մեր մեծերի հանդեպ: Մաեստրո Քոչարի հետ շփումները մեզ համար ակադեմիական արժեք են ունեցել: Նույնը կարող եմ ասել Սարյանի, Կալենցի, այսօր մեր կողքին ապրողներից ոմանց մասին: Սա մի հզոր բանակ է, որի ներուժը պետք է գնահատել: Տարիներ շարունակ կեղծ ռեալիզմը՝ սոցռեալիզմը, այնպիսի ավերներ է գործել, որ մենք չափազանց հետ ենք մնացել աշխարհից: Ռուժե Գարոդիի «ՀպՈսՌջՎ ոպջ ոպՐպչՏՉ» գիրքը 60-ականներին մեր ձեռքն էր ընկել, և մենք ապշել էինք: Մեզ համար պարզ էր դառնում, որ մեր ունեցած սոցռեալիզմը ռեալիզմի ընդամենը մի տեսակն է, որի նվաճումները շատ փոքր են, ձախողումները՝ շատ մեծ: Այնպես որ, ես Քոչարի մասին եմ գրում, թե Քոչարի գրքի մասին, Կոջոյանի մասին, թե Կոջոյանի նկարազարդած գրքի, այնքան էլ կարևոր չէ: Կարևոր է, թե ինչ և ինչպես ես գրում: Ես սովորել եմ Լենինգրադի Ռեպինի անվան ակադեմիայում, բայց Քոչարի, Սարյանի, Վիլհելմ Մաթևոսյանի նման անհատներն իրենց անձով եղել են դեպի լավը, դեպի լավագույնն ուղղորդող երևույթներ իմ կյանքում, նրանցից յուրաքանչյուրը մի ողջ ակադեմիայի արժեք ուներ:
-«Էժեն Դելակրուա» աշխատության մեջ գրում եք. «Գեղեցիկի տեսլականը եղել է բոլոր ժամանակներում, և այն անկորնչելի է այնքան ժամանակ, որքան աստվածաստեղծ բնությունն ու մարդը նախախնամության զորությամբ կհարատևեն այս փոքրիկ մոլորակի վրա»: Գեղեցիկի տեսլականը փոխում է իր ձևն ու բովանդակությունը ժամանակի ու տարածության համապատկերում: Բայց և այնպես, կա դրանում կայուն, դոմինանտ ինչ-որ չափանիշ: Ո՞րն է այն:
-Հարցդ այնքան բազմաճյուղ ու բազմաշերտ է, որ չգիտեմ՝ որտեղից սկսեմ պատասխանս: Գիտակցության և ենթագիտակցության շերտերում և՛ ստեղծագործողը, և՛ արվեստաբանը նույն հարթության վրա լինել չեն կարող: Որովհետև մի նկարչի կարող են անդրադառնալ հարյուր արվեստաբան, որոնց մեջ մեկ-երկուսը միայն իրենց խոսքով, վերլուծությամբ կլինեն օբյեկտիվ, համարժեք տվյալ նկարչի արվեստին: Արվեստաճանաչությունն ամենադժվարին գործն է: Ստեղծաբանող անհատը գործընթացի մեջ երբեք արվեստաբանական չափանիշների մասին չի մտածում: Այդ չափանիշները գրված-դրված չունի իր կողքին: Կան աչք, սիրտ, ուղեղ, ձեռք. Մաեստրո Քոչարի սխեման: Արվեստաստեղծման պահին ոչ ոք չի մտածում, թե ինչ և ով է եղել իրենից առաջ, ինչ և ինչպես է ստեղծվել: Ֆիդիաս, Միքելանջելո, Լեոնարդո… բոլորը մոռացվում են: Արվեստագետը մնում է մենակ՝ իր ստեղծագործության հետ: Ամեն անհատ, ամեն արտիստ ունի գիտակցության իր դաշտը, կարդացել է շատ բան, տեսել, հասկացել: Բայց ամեն անգամ, երբ նա ձգում է կտավն ու սկսում նկարել, ավելի շատ գործում է ենթագիտակցականը: Իսկ թե աշխատանքն ավարտելուց հետո ինչ գործ է ստացվում, այդ գործը որ շրջանին, որ ուղղությանը, որ դասակարգմանն է հարում, դառնում է բացահայտում անգամ իր՝ հեղինակի համար: Օրինակ՝ Ռուբեն Ադալյանի նման ֆանտաստիկ նկարագրի տեր նկարիչն իր ամբողջ գիտակցական ըմբոստությունն արտածում է Միքելանջելոյից և Դելակրուայից: Այդ մարդկանց՝ երկրաշարժի նման ցնցում հիշեցնող արվեստը ավելի է մոտ Ադալյանին: Մեկ ուրիշը հակված է Էնգրի նման նուրբ, թեթև մոտեցումներին: Այնպես որ, ինչքան մարդն ապրում է, այդքան իր համար կարևորվում է ձևաստեղծման խնդիրը: Բայց կան անդեմ նկարիչներ. ունեն մասնագիտություն, գիտեն գծել, հորինվածքներ ստեղծել: Դրանք ընդամենը գիտելիքի սահմաններում նկարող մարդիկ են: Եվ կան այդ բաները յուրացրած, իրենց միս ու արյան մեջ կրող նկարիչներ, որոնք, այդուհանդերձ, ստեղծաբանում են, և միայն վերջնահաշվարկում են նկատվում նրա կրած ազդեցություններն այս կամ այն նկարչից, այս կամ այն դպրոցից:

«ԻՄ ԵՐԱԶԱՆՔԸ ՄԻ ՆՈՐՄԱԼ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ ՈՒՆԵՆԱԼՆ Է»

-Ժամանակը, հասարակարգը ինչ-որ բան վճռո՞ւմ են արվեստագետի ստեղծագործական ուղղվածության պարագայում:
-Հայ արվեստը բավական հարուստ է անհատներով: Բայց մեր պատմությունն իր ներգործությունն ունի արվեստի վրա: 19-րդ դարի վերջից սկսվում է մեր խաթարված պատմության շրջանը: Բայց և այնպես, մեր փլուզված թագավորություններով, մեր պետականություն չունեցած հարյուրամյակներով հանդերձ, մենք աշխարհին կարող ենք զարմացնել հայ արվեստով՝ մեր ստեղծած ճարտարապետությամբ, մանրանկարչությամբ, Կոմիտասով: Այդպես է: Բայց կան հարցեր, որոնք մենք ոչ մի կերպ չենք կարողանում լուծել: Օրինակ՝ ինչո՞ւ մենք կարող ենք այսպիսի մշակույթ ստեղծել՝ ժայռապատկերներից սկսած մինչև ժամանակակից արվեստ, բայց ի զորու չլինել ստեղծելու մի փոքրիկ, միջին եվրոպական կամ միջին ասիական մոդելի համակարգ, երկիր: Ինչո՞ւ մեզ մոտ ամեն ինչ ստացվում է, այդ մի բանը չի ստացվում: Հիմա լրիվ ջրի երես է ելել մեր պատկերը՝ ամենավատ կողմերով: Շատ ամոթ է: Ես գժի պես պաշտում եմ այս երկիրը, սիրահարված եմ նրան, նրա ճամփաներին, բնությանը, ձևերին, խաչքարերին, մանրանկարչությանը: Այս ամենը հրաշալի է, բայց ինչո՞ւ այսքան բան ստեղծած ժողովուրդը չի կարողանում Շվեյցարիայի նման մի սուսիկ-փուսիկ, դասական երկիր ստեղծել:
-Մեր հարևանության պայմաններում Շվեյցարիայի նման երկի՞ր: Մեզ ո՞վ թույլ կտա նման «հանդգնություն»:
-Գիտեք, սա իմ նյութը չէ: Ես չէ, որ պիտի այս բաների մասին խոսեմ:
-Բայց չէ՞ որ սա ամեն մի մտածող հայի նյութն է:
-Երևի՛: Եվ սա իմ ամենամեծ ցավերից մեկն է: Կցանկանայի, որ մի օր այդ ցավն այլևս չունենայի: Իմ երազանքը մի նորմալ պետական համակարգ ունենալն է: Եվ վստահ եմ, որ ինչ էլ լինի, ոնց էլ լինի, հայը այս վիճակից դուրս կգա: Հաստա՛տ: Դուրս պիտի գա: Եվ՝ ավելի զորացած: Ինչո՞ւ: Որովհետև ես ու դու, այստեղ նստած, մե՜ծ-մեծ խոսում ենք, վերլուծում այնպիսի բաներ, որոնց մեջ և՛ ցավ կա, և՛ հպարտություն, և՛ հայտնագործություն: Սա է հայի տեսակը և նրա հարատևումի գաղտնիքը:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ