«Դժվարությունները մեզ միայն ավելի տաղանդավոր ու պինդ են դարձնում»

«Իրատես»-ի հյուրն է կինոօպերատոր ԼԵՎՈՆ ԱԹՈՅԱՆՑԸ: Սեպտեմբերի 9-ին լրացավ նրա ծննդյան 85-ամյակը, ինչի առթիվ շնորհավորում ենք ջերմորեն ու մաղթում ամենից գեղեցիկն ու բարին կյանքում:

«ԵՍ ՉԳԻՏԵՄ՝ ԻՆՉՈՒ ԵՄ ԾՆՎԵԼ»

-Պարոն Աթոյանց, դարձել եք 85 տարեկան: Ձեր կյանքի կարևոր և անկարևոր իրողությունները տարանջատե՞լ եք ինքներդ Ձեզ համար:
-Ես ունեմ ուրույն փիլիսոփայություն, կարծում եմ, որ ինչ եղել է, պիտի լիներ: Ես ոչինչ չեմ ընտրել: Ինձ հաճախ հարցնում են, թե ոնց եմ օպերատոր դարձել: Պատասխանում եմ, թե ես չգիտեմ՝ ինչու եմ ծնվել, ո՜ւր մնաց իմանամ, թե ոնց եմ օպերատոր դարձել: Կյանքիս բոլոր տարիներին էլ և՛ դժվարություններ են եղել, և՛ ուրախություններ: Նորմալ կյանք է եղել, էլի՜: Կյանքից չես փախչի:
-Դուք և Աղասի Այվազյանը խորհրդային տարիներին եղել եք Թուրքիայում: Ինչպե՞ս դա հաջողվեց:
-1987 թվականն էր: Թուրքիա էր մեկնում խորհրդային մեծ պատվիրակություն: Ես և Աղասին որոշեցինք մեկնել այդ խմբի հետ, բայց Հայաստանում թույլ չտվեցին: Մենք կարողացանք մեկնել Մոսկվայից՝ ընդգրկվելով 40-հոգանոց կինոպատվիրակության մեջ: Դա գաղտնի գործարք էր, անհավանական մի բան. Ստամբուլում առաջին անգամ էին տեսնում սովետական հայերի: Այդ ուղևորության ընթացքում ես Թուրքիայում տեսա շատ մարդկանց, որոնց դիմագծերի մեջ թուրքական ոչինչ չկար: Դրանցից մեկը մեր խմբի ուղեկցողն էր ՝ Էփրատ Պողոսունը: Նա գրող էր, ուներ սեփական խանութ: Մի օր Այա Սոֆիայի մեջ կանգնած ենք, ու այդ մարդը մաքուր ռուսերեն պատմում է տաճարի մասին, ասում, որ տաճարի գմբեթը երկրաշարժից փլվել է, ոչ ոք չի կարողացել այն վերականգնել, թուրք սուլթանը հրավիրել է Անի քաղաքի Տրդատ ճարտարապետին, որն էլ վերականգնել է գմբեթը: Մեր պատվիրակության անդամները շրջվեցին ու ակնածանքով նայեցին մեզ: Մտածեցին. «Էլի՜ հայի մատը խառն է»: Իսկ ես հերթական անգամ ինձ այնքա՜ն հպարտ զգացի: Մի օր այդ մարդը կանգնեցրեց ավտոբուսը, ասաց, որ իր մայրը հիվանդ է, ինքը պիտի մի քանի րոպեով մտնի-տեսնի նրան: Ես իսկույն հասկացա, որ նա հայ է: Էլ ո՞վ նման բան կանի մոր համար, եթե ոչ հայը: Միայն հայն է այդպես կապված լինում մորը. դա անվիճելի ճշմարտություն է: Ես սկսեցի այդ մարդու գանգն ուսումնասիրել: Մերի նման էր, կլոր: Հետո չդիմացա ու հարցրի, թե չունի՞ արդյոք հայկական արմատներ, հայ չէ՞ արդյոք իր մայրը: Նա ասաց. «Մի՛ կպիր իմ ցավոտ տեղերին»։ ՈՒ ես էլ չխոսեցի այդ մասին: Եվ այդպիսի օրինակները քիչ չեն Թուրքիայում:

«ՏԵԽՆԻԿԱՆ ԸՆԴԱՄԵՆԸ ՄԵԽԱՆԻԶՄ Է, ԻՍԿ ԴՐԱՆ ՇՈՒՆՉ ՀԱՂՈՐԴՈՂԸ, ՈՒՂՂՈՐԴՈՂԸ ՄԱՐԴՆ Է` ՕՊԵՐԱՏՈՐԸ»

-Քաղաքական ենթատեքստ ունեցող ֆիլմերի նկարահանման ժամանակ ի՞նչ առաքելություն է վերապահված կինոօպերատորին, կա՞ն որոշակի սահմանափակումներ, տաբուներ, որոնց հետ պետք է հաշվի նստի կինոխցիկով աշխատող մարդը նկարահանման հրապարակում, թե՞ քաղաքական խնդիրները միայն սցենարիստի, ռեժիսորի գլխացավանքն են, իսկ օպերատորը չեզոք մարդ է, ընդամենը աշխատում է տեխնիկայով:
-Օպերատորությունը ստեղծագործություն է, արվեստ: Ես կարող եմ թղթի վրա գրված տեքստն այնպես նկարել, որ հանդիսատեսը տեսնի այն, ինչ պետք է: Եվ կարող եմ քաղաքական ենթատեքստ ունեցող նյութն այնպես նկարել, որ տեսանելի չլինեն անթույլատրելի բաները, ու այդ նյութն ընդունեն գրաքննիչները: Օպերատորական վարպետությունը հանճարեղ բան է: Տեխնիկան ընդամենը մեխանիզմ է, իսկ դրան շունչ հաղորդողը, ուղղորդողը մարդն է՝ օպերատորը: Դա նույնն է, ինչ ավտոմեքենայի դեպքում: Թե ուր և ինչպես կընթանա ավտոմեքենան, կախված է վարորդից: Այդպես էլ կինոխցիկով աշխատող օպերատորից է կախված, թե ինչ և ինչպես կնկարի կինոխցիկը: Կինոյի մեջ և՛ բիզնես կա, և՛ գաղափարախոսություն: Բայց գաղափարախոսությունն այնպես աննկատ ու գեղեցիկ է մատուցվում, որ մարդիկ այն չեն զգում: Օրինակ՝ ամերիկյան ֆիլմերում հերոսը դառնում է մեր համակրանքի առարկան: Նա կարող է գող լինել, ավազակ, բայց մենք տարվում ենք նրանով, ցավում նրա համար, որովհետև այդպես է մտածված ֆիլմը: Դա է կինոյի ուժը: Իսկ սովետական կինոն, որը հրաշալի կինո էր, ուներ ենթատեքստ՝ դաստիարակել դեբիլներ: Եթե ինչ-որ հերոսական կերպարի, ինչ-որ հերոսական արարքի մասին էր պատմում սովետական կինոն, ուրեմն այդ հերոսն անպայման պիտի լիներ պիոներ, կոմերիտական, կոմունիստ: Այլ կերպ չէր կարելի: Դա իշխող գաղափարախոսություն էր: Նույն բանը վերաբերում է խորհրդահայ կինոյին: Ես այս մասին բարձրաձայնում եմ, դրա համար էլ ինձ չեն սիրում: Կինոն պիտի թամաշա լինի, և այդ իմաստով մեր բնության ֆոնին հանճարեղ բաներ կարելի է նկարել: Երկխոսություն նկարելով կինո չի ստեղծվում, իսկ մեր կինոյում շատ են երկխոսությունները, քիչ՝ տեսարանները, թամաշան: Մենք ունիկալ ազգ ենք ու լավ ազգ ենք: Մենք կարող ենք այսպես նստել դեմ առ դեմ ու ազատ զրուցել, ինչպես հիմա ես և Դուք: Դա ուրիշ տեղերում ընդունված չէ. մարդիկ նախապես գրում են ինչ-որ հարցեր ու պահանջում տալ կոնկրետ պատասխաններ, չշեղվել այդ հարցերից: Դա մեզ բնորոշ չէ, մենք անկաշկանդ, անկեղծ մարդիկ ենք: Պարզապես մեզ մեկ-մեկ հիպնոսում են, «դեղում» են, երեխեքին, ուսանողներին փորձում են փչացնել, բայց մենք, մեր ունիկալության շնորհիվ, դիմակայում ենք: Ինչպիսին եղել ենք քարե դարում, այդպիսին էլ հիմա ենք: Թեև մենք քարեդարյա վիճակ չենք ունեցել: Մեզ բերել-դրել ենք այս մոլորակի վրա ու մենք շատ ճիշտ ուղղորդում ենք այն մինչև հիմա: Բոլոր տեսակի դժվարությունները մեզ միայն ավելի տաղանդավոր ու պինդ են դարձնում:

«ՄԵՆՔ` ՀԱՅԵՐՍ, ԿԱՐԳԻՆ ՄԱՐԴԻԿ ԵՆՔ»

-«Որտե՞ղ էիր, մարդ Աստծո» հայկական առաջին բազմասերիանոց ֆիլմը նկարահանվել է 1992 թվականին: Անլույս-անհաց այդ ժամանակահատվածում ինչպե՞ս դա հնարավոր եղավ:
-Լավ հարց է, երբեք ինձ այդ հարցը չեն տվել: Ֆիլմը, իհարկե, սկսել էինք նկարել մինչև սովետական կարգերի փլուզումը: Բայց եղավ երկրաշարժը, ավերվեց այն գյուղը, որտեղ նկարահանում էինք, ու ստիպված եղանք փոխել նկարահանման վայրը: Ստեղծագործական խմբից էլ նամակ էր գնացել համապատասխան հասցեով, թե Աղաբաբովը՝ ֆիլմի բեմադրող ռեժիսորը, գլուխ չի հանում ֆիլմից, պետք է նրան փոխարինել մեկ ուրիշով, բայց չկարողացան Աղաբաբովին հեռացնել, որովհետև նա «ամուր ընկույզ» է: ՈՒ վերսկսվեցին նկարահանումները Թալինի շրջանի Հառիճ գյուղում: Սովի տարի էր, ուտելու բան չկար, բայց գյուղացիները մեզ պահում էին, կերակրում: Մի այլ սարսափ էր վառելիքի խնդիրը: Թե ինչպես էինք բենզին ճարում, ինչպես էինք էլեկտրականության հարցը լուծում, պատմելու բան չէ: Չորս տարում հինգ սերիա ենք նկարել: Եվ մինչև այսօր մարդիկ հավանում են այդ պայմաններում նկարված ֆիլմը: Դա «Ֆորսայթների պատմության» նման բան է: Պիտի նաև շարունակություն ունենար, բժիշկը պիտի հետո դառնար միտինգների մասնակից, ներգրավվեր արցախյան պայքարում: Բայց թույլ չտվեցին շարունակել: Ինչևէ, այդպիսի պայմաններում գունավոր ժապավենով ֆիլմ նկարելը ֆանտաստիկ բան էր: Ես Սանկտ Պետերբուրգում եմ արել աշխատանքի վերջնական մասը: Եվ երբ մետաղյա տուփերով հինգ սերիայի ժապավեններն ինքնաթիռով բերում էի Երևան, ծիծաղելի բան կատարվեց: Մասնավոր չվերթով էի գալիս, ինքնաթիռը պիտի կանգառ աներ Նիժնի Նովգորոդում: ՈՒ այդտեղ ես իմանում եմ, որ իմ ուղեբեռը՝ կինոժապավենները, իջեցրել են ինքնաթիռից, որովհետև մի ինչ-որ հայ պիտի ինքնաթիռով բերեր իր «Մերսեդեսը»: Ես չէի կարող շարունակել ճանապարհս առանց ժապավենների: Պիտի մնայի Նիժնի Նովգորոդում: Տոմսս կորավ, ես անորոշության մեջ հետուառաջ եմ անում օդանավակայանում, մեկ էլ տոմսարկղի մոտ նկատում եմ մեկին, որ մասնավոր չվերթի տերն է՝ հայ: Մոտեցա ու ամեն ինչ պատմեցի: Այնպիսի՜ ջերմություն ցուցաբերեց. ևս մեկ անգամ համոզվեցի, որ մենք` հայերս, կարգին մարդիկ ենք: Իսկույն հոգաց իմ կեցության ու Սանկտ Պետերբուրգում մնացած ուղեբեռս տեղ հասցնելու հարցերը: Ինձ տեղավորեցին մի հյուրանոցում, մինչև տեղ հասնեին ժապավենները: Երբ գնացի հյուրանոց, ինձ ընդունեց մի մարդ, որը, ինչպես պարզվեց, ադրբեջանցի էր: Ես մտա սենյակ, լվացվեցի, պառկեցի քնելու ու մտածում եմ՝ գիշերը սա ինձ կմորթի: Առավոտյան արթնանում եմ, տեսնեմ այդ մարդը վախեցած ինձ է նայում ու ասում. «Ես մտածում էի, թե գիշերն ինձ մորթելու ես»: Ամենադաժան կռիվների ժամանակներն էին, բնական էր, որ երկուսս էլ այդպես էինք մտածում: Հետո բարեկամացանք, նա անկեղծացավ ու ասաց, որ ինքը թալիշ է, ոչ թե ադրբեջանցի:
-Հետևաբար՝ ոչ պակաս տուժած ադրբեջանական ազգայնամոլությունից, որը չի շրջանցում նաև թալիշներին ու այդ երկրում ապրող այլ ազգությունների ներկայացուցիչներին:
-Շատ կարգին մարդ էր, երեք օր շփվեցինք, մինչև տեղ հասան կինոժապավենները:

«ՍՏՈՒԳԵԼՈՒ ԲԱՆ ՉԿԱՐ, ՔԱՆԻ ՈՐ ԱՄԲՈՂՋԸ ԱՅՐԵԼ ԷԻՆ, ԻՆՉՊԵՍ ՈՐ ԱՅՐԵԼ ԷԻՆ ԱՐՄԱՆ
ՄԱՆԱՐՅԱՆԻ «ԱՐՏԻՍՏԸ», ԷՌՆԵՍՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ «ՍԱՐՈՅԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐԸ»

-«Հեղնար այղբյուրը» Գյումրիում նկարելիս տեղացիների դժգոհությանն եք հանդիպել, կպատմե՞ք այդ մասին՝ իբրև ականատես:
-Դա շատ զավեշտալի պատմություն էր: «Հեղնարում» նկարահանվել է գյումրեցի մի զուռնաչի՝ Վանիկը, որի հետ շատ էինք մտերմացել: Երբ նկարահանում էինք Հեղնարի՝ չադրայով սիրեկանի մոտ գնալու տեսարանը, մի գյումրեցի մոտեցավ ու վրդովված ասաց. «Էրևանում լիքը պոռնիկ կա, էստեղ մեկին գտել եք, եկել եքա կինո՞ կնկարեք»: Վանիկը մոտեցավ, հանգստացրեց այդ մարդուն: «Հեղնար աղբյուրը» լավ ֆիլմ է, դրանում երևում են մեր ազգային նկարագիրը, մեծի-փոքրի, կնոջ-տղամարդու ճշմարիտ փոխհարաբերությունները ընտանիքում, ընկերական միջավայրում:
-Այդ ֆիլմը ստալինյան բռնությունների զոհ Մկրտիչ Արմենի ստեղծագործության հիման վրա նկարահանվեց 1970 թվականին: Ստալինիզմի սարսափը դեռ լրիվ հաղթահարված չէր, ինչպե՞ս հնարավոր եղավ այդպիսի հեղինակի գործ վերցնել՝ իբրև ֆիլմի սցենար:
-Արմենը և Արազին ավարտել են ԹթԼԽ-ի սցենարիստական բաժինը: Նրանք գիտեին գրագետ սցենար գրել: Քաղաքական խնդիրները վերաբերում էին սցենարի հեղինակի անձին, իսկ սցենարում քաղաքական ոչինչ չկար: Բացի այդ՝ 1960-ականներին սկսվել էր «ձնհալը»: Ազգային արվեստը, ազգային թեմաներն այն աստիճանի արգելված չէին, ինչպես 30-ականներին: Ավելին, «Հեղնար աղբյուրը»՝ որպես հայկական ազգային ֆիլմ, ցուցադրում էին Խորհրդային Միության տարբեր հանրապետություններում, նույնիսկ մի քանի լեզվով կրկնօրինակվել է այն: Հիմա էլ, երբ արտասահմանցի հյուրեր եմ ունենում, ցույց եմ տալիս «Հեղնար աղբյուրը»: Հերոսների հագուկապը, ազգային տարազը, քարակերտ աղբյուրները շատ են հետաքրքրում նրանց:
-Դմիտրի Կեսայանցի «Ավդոյի ավտոն», որ ցուցադրվեց «Ոսկե ծիրան» 12-րդ կինոփառատոնի օրերին, հեռուստատեսությամբ չեն ցուցադրում, այնինչ հրաշալի ֆիլմ է, այսօրվա կինոճաշակին համահունչ՝ ըստ իս:
-Դիման հանճարեղ մարդ է, բարձր ճաշակի տեր: Նրա «Տերն ու ծառան» համաշխարհային կինոյի դասական նմուշ է՝ բոլոր չափանիշներով: Միայն այդ ֆիլմի համար նրան պիտի կոչում տային, բայց նա մահացավ՝ առանց որևէ կոչման: Իսկ «Ավդոյի ավտոն», «ապօրինի» նկարված ֆիլմ է: Առաջ պահանջվում էր դնել ստատիկ կադր: Ես ռեժիսորին համոզեցի, որ «խուլիգանություն» անենք՝ նկարենք «վեսթեռն» ոճով: Ինձնից առաջ ֆիլմը նկարում էր ուրիշ օպերատոր, որը «Հայֆիլմի» կոմերիտմիության քարտուղարն էր: Նա վերևներին թուղթ էր ուղարկել, թե հակասովետական ֆիլմ է նկարվում: Եվ ամբողջ նկարահանող խումբը ստորագրել էր այդ թղթի տակ ¥Ձեր ասածի պես՝ 37-ի վախը, Ստալինի շունչը դեռ մնում էր¤: ՈՒ ֆիլմը փակեցին: Բայց քանի որ Դիման ԹթԼԽ--ի դիպլոմ ուներ, նրա ֆիլմի համար փող էր տալիս Մոսկվան: ՈՒ Դիման մեկնեց Մոսկվա, այնտեղից եկավ նամակ, որում գրել էին, թե Հայաստանում իրավունք չունեն փակելու ֆիլմը, թե իրենք կնայեն, կստուգեն նկարահանված նյութը: Բայց ստուգելու բան չկար, քանի որ ամբողջը այրել էին, ինչպես որ այրել էին Արման Մանարյանի «Արտիստը», Էռնեստ Մարտիրոսյանի «Սարոյան եղբայրները», որի նախնական վերնագիրն էր «Դեմ առ դեմ»: ՈՒ ինձ հրավիրեցին, որ կրկին սկսենք նկարել «Ավդոն»: Ես էլ չարաճճիություն սիրող մարդ եմ, չարաճճիորեն էլ նկարեցի: Նկարված էր տասներկու մաս, հետո դարձավ չորս, վերջում՝ երեք: ՈՒ ֆիլմի կայֆը կորավ:
-Բայց բնավ չի կորել, մենք այդ «կայֆը» զգում ենք: Պարզապես Դուք ավելին եք արել, քան այսօր մենք տեսնում ենք:
-Հա՜, շատ բան է կորել, մեծ թվով կադրեր: Եթե դրանք ամբողջովին պահպանված լինեին, այսօր այլ կինո կտեսնեիք էկրանին:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ