«Մենք չենք կարող մեր երկիրը վերցնել-գնալ Բելգիա և համոզել, որ մի քիչ էլ նրանք գան-ապրեն այստեղ»

Մենք շարունակում ենք զրույցը ռեժիսոր ԷԴԳԱՐ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆԻ հետ:

(Նախորդ մասը)

-Պարո՛ն Բաղդասարյան, մի հարցազրույցի ժամանակ ասել եք, թե ժամանակակից տեխնոլոգիաների հաղթարշավի մեր ժամանակաշրջանում, այնուամենայնիվ, գիրքը չմահացավ: Դերենիկ Դեմիրճյանի «Ավելորդը» պատմվածքի հենքով «Էրկեն Կիշեր» ֆիլմի մասերից մեկը նկարելը կարելի՞ է դիտարկել որպես այս տեսակետի հիմնավորում:
-Այո՛: Եվ ես շատ ուրախ եմ, որ այդ պատմվածքն իմ ձեռքն ընկավ ճիշտ ժամանակին: Դերենիկ Դեմիրճյանի «Ավելորդը» մի պատմություն է, որն ամբողջացրեց ֆիլմը: Իմ կյանքում նման զուգադիպություններ լինում են. անհրաժեշտ պահին պատահաբար գտնվում է ինձ պետք եկած բանը: Ես ցանկանում էի ցույց տալ երեք ժամանակ՝ Նարեկացունը, այսօրվանը և դրանց միջև ընկած մեկ ուրիշը: Փա՛ռք Աստծո, գտնվեց ամենահարմար ու ճիշտ պատմությունը: Եվ ես կարծում եմ, որ իմ ֆիլմը դիտողը անպայման պիտի ցանկանա կարդալ պատմվածքը, որովհետև նա էկրանին տեսնելու է իմ պատկերացրած Հաճի աղային ու պիտի ցանկանա իմանալ, թե ինչպիսին էր պատմվածքի՝ Դեմիրճյանի Հաճի աղան: Այո՛, սա դասական գրականությունից վերցված պատմություն է, որը պիտի օգնի մարդկանց վերադառնալ այդ գրականությանը, գրքին, կարդալ Դեմիրճյանի գործը: Երբ մարդը գիրք է կարդում, երևակայում է, ստեղծում է իր պատկերացրած հերոսին, նրա միջավայրը: Եթե մենք Աննա Կարենինայի մասին մտածում ենք՝ առանց գիրքը կարդացած լինելու, մեր առջև Սամոյլովայի դեմքն է հառնում: Բայց եթե կարդացել ենք գիրքը, ամեն մեկս ստեղծում է Աննա Կարենինայի՝ իր պատկերացրած կերպարը: Գրականությունն այդ իմաստով երբևիցե չի հնանա: Մարդու երևակայության ապարատն աշխատեցնելու, մտածելը խթանելու հարցում ոչինչ չի կարող մրցել գրականության հետ: Կինոն այլ կերպ է խնդիրը լուծում, գիրքը՝ բոլորովին այլ: ՈՒսանողներիս ասում եմ՝ երբ ձեր ծնողները ստիպում են, որ գիրք կարդաք, դուք դա ընկալում եք որպես «սփամ», պարազիտ խոսքեր: Բայց երբ գիտակցեք այդ պարտադրանքի նշանակությունը, արդեն ժամանակն անցած կլինի, արդեն կլինեք ճերմակած մազերով մարդիկ ու գլխներիդ կտաք, որ չեք լսել ծնողներին: Ես հույս ունեմ, որ իմ ֆիլմը նաև այդ խնդիրը կլուծի, մարդկանց կտանի դեպի Դեմիրճյանի գիրքը: Կինոն այս իմաստով միշտ էլ կարևոր դերակատարություն է ունեցել: Երբ ռուսները նկարեցին ֆիլմ՝ ըստ Դոստոևսկու «Ապուշը» երկի, դրանից հետո գրքի վաճառքի ծավալները մոտ 40 տոկոսով ավելացան: Այսինքն՝ կինոն ոչ թե կոնֆլիկտի մեջ է գրականության հետ, ոչ թե փակում է մարդկանց ճանապարհը դեպի գիրքը, այլ ընդհակառակը՝ դրդում է կարդալ այն գիրքը, որը հիմք է դարձել կինոյի համար: Մենք ցանկանում ենք, որ հետաքրքրասեր հանդիսատեսը ֆիլմը դիտելուց հետո գնա ու կարդա Դեմիրճյան: ՈՒ ես երջանիկ կլինեմ, եթե ինչ-որ չափով նպաստեմ դրան:

-Պարոն Բաղդասարյան, «Սուրբ ծեսերի երկիրը», «Արարատից Սիոն» ֆիլմերով Դուք հայ ժողովրդի և հայկական քաղաքակրթության պատմությունը տեղայնացրել եք համաշխարհային քաղաքակրթության ընթացքի, համայն մարդկության դավանած արժեքների համատեքստում: Որքանո՞վ է սա ընկալելի, ընդունելի ոչ հայկական միջավայրում:
-Կարծում եմ՝ ինձ մի քիչ ավելին վերագրեցիք, քան կա իրականում: Կեղծ համեստությունից չէ, որ այսպես եմ ասում: Բայց այն, որ մենք իրավունք չունենք մեզ դիտարկելու, հասկանալու այդ համատեքստից դուրս, ակնհայտ է: Այդ համատեքստից դուրս, պրովինցիալ հարթության վրա ինչ-որ բան անելը կոչվում է գավառամտություն: Մի ազգ, որ լուրջ մշակութային նվաճումներ ունի, լուրջ դերակատարում է ունեցել՝ սկսած Վերածննդի ժամանակաշրջանից, չի կարող չվերագնահատել դա և չօգտվել դրանից՝ ոչ ուռա-հայրենասիրական մոտեցումներով: Կոպիտ օրինակ բերեմ. երբ երթուղային տաքսու վարորդը կոկորդը պատռելով գոռում է, թե մենք էն ազգն ենք, որ Նարեկացի ունենք, դա չի նշանակում, թե նա գաղափար ունի՝ ով է Նարեկացին կամ ինչ է գրել: Ես շատ կցանկանայի, որ «Արարատից Սիոն» ֆիլմի շառավիղը դիտարկվեր ոչ թե այդ դատարկախոսության տեսանկյունից, այլ այն տեսանկյունից, որ մենք, այո՛, ունեցել ենք փառահեղ անցյալ և ունենք թշվառ ներկա: Պիտի հասկանանք էս արծարծումը, պիտի գիտակցենք, թե ինչու է այդպես, և թե ինչու մենք չենք օգտվում մեր անցյալից: Ես ոչինչ չեմ պարտադրում իմ ֆիլմերով, դեմ եմ այդ տեսակ կինոյին: Ես կարծում եմ, որ ֆիլմով պետք է տեղից շարժել մարդուն, նրա մեջ մտքեր արթնացնել և ստիպել մտածել: Մարդը մարդ է դառնում հարցադրումների շնորհիվ: Գերմանացի փիլիսոփա Հայդեգերն ասում էր, որ եթե մարդուն հարցեր ես տալիս, որոնց պատասխաններն ակնհայտ չեն, նա դրանից հետո ուրիշ կերպ է սկսում ապրել: ՈՒրեմն՝ ինչպե՞ս կարող է համաշխարհային համատեքստում նման դերակատարություն ունեցած ազգը չխոսել ինքն իր մասին, չներկայացնել ինքն իրեն, չօգտվել դրանից, չդարձնել դա հենակետ՝ ինքնակարգավորման համար: Ոչ թե մարդկանց պետք է ստիպել, պարտադրել այդ բանը, այլ պետք է օգնել, որ նրանք կարողանան սնվել, իսկապես սնվել իրենց անցյալից: Ֆանտաստիկ էր, երբ Երուսաղեմում հայերեն պատարագ էր մատուցվում, մեզ մոտենում էին ամերիկացիներ ու հարցնում, թե ի՞նչ լեզվով է այն մատուցվում: Երբ իմանում էին, որ հայերեն է, տարակուսած հարցնում էին. «Ինչու՞, էդ քանի՞ միլիոն եք, ատոմային ռումբ ունե՞ք…»: Կարելի է կարծել, թե երկրի հզորությունը միայն էդ տեսակ բաներով է պայմանավորված: Բայց պարզ է, որ այդ հարցը ծագում է այն պատճառով, որ իրենք ոչինչ չգիտեն հայերի մասին: ՈՒ հայերն էլ կարծես չգիտեն կարգին: Գիտնականներն ինչ-որ ուսումնասիրություններ են անում, ինչ-որ աշխատություններ են գրում, հետո՞: ՈՒնենալ նման հենք և դրա վրա բարձրացող վերնաշենք չունենալ, վերնաշենքը կառուցել ավազի վրա կամ օդում, ուղղակի զարմանալի է: Այդ գավառամտությունն է, որ մեր տունը քանդում է:

-Ձեր «Զեմլյակ» ֆիլմը նոր հայացք է արցախյան պատերազմին և պատերազմ երևույթին՝ առհասարակ: Ըստ Ձեզ՝ այսպիսի մոտեցման գերակայությունն ունի՞ հեռանկար՝ աշխարհում չխաղաղվող պատերազմական իրավիճակները հանգուցալուծելու հարցում:
-Ցավոտ թեմայի եք անդրադառնում. «Զեմլյակը» ինձ համար պրոդյուսերների կողմից աղճատված ֆիլմ է: Ձեր տեսած տարբերակն իմը չէ: Իմ տարբերակը ես այդպես էլ չկարողացա հանրայնացնել: Այն մոտ 15 րոպե ավելի տևողություն ուներ: Բայց իմ կոնֆլիկտը Ձեր մատնանշած թեմայի մեջ չէր: Այո՛, օգտագործելով կոնկրետ պատերազմի, կոնկրետ ազգերի բախման թեման, ես նպատակ եմ ունեցել խոսելու մի քիչ այլ բաների, ավելի բարձր բաների, հումանիստական գործառույթների մասին: Շեշտադրումն այն էր, որ եթե մեռած մարդու հետ կարողանում ես լեզու գտնել, ողջի հետ ուղղակի պարտավոր ես դա անել: Ես այնքան էլ պացիֆիստ չեմ, որքան գուցե թվում եմ: Այո՛, եթե թշնամին գա, ատելով հանդերձ մարդասպանությունը, բռնությունը, պիտի ինքս փորձեմ առաջինը սպանել, որովհետև ես պատասխանատվություն ունեմ իմ երեխայի, իմ ընտանիքի, իմ երկրի առաջ, ես պարտավոր եմ պաշտպանել նրանց: Ցավոք, այսպիսին է մեր աշխարհը: ՈՒրիշ խնդիր է, որ մարդը անում է դա ոչ թե հարկադրված, այլ գիտակցված: Մեր բոլոր խնդիրների պատճառը տգիտությունն է: Տգիտությունից վտանգավոր բան գոյություն չունի. մշակութային տգիտությունը, տեխնիկական տգիտությունը, սոցիալական տգիտությունը, վարվեցողության տգիտությունը, մնացած բոլոր տգիտությունները հանգեցնում են մարդկության ողբերգության: Որ ժամանակաշրջանը, որ գործչի կյանքն ուզում եք փորփրեք, կտեսնեք, որ չարիքը եկել է տգիտությունից: Այսօր մեր մշակույթում եղած խնդիրներն էլ են դրա հետևանքը: Գուցե ես շատ կոպիտ ու կտրուկ եմ խոսում, բայց սա է իրողությունը: Բրոդսկին ֆենոմենալ բան է ասել. «Մշակութային մտահորիզոնի սղությունը բերում է մնացած բոլոր մտահորիզոնների սղության»: Այնպես որ, եթե մարդիկ տգետ չլինեն, ստիպված չեն լինի իրար սպանել: Ես մի քիչ հոռետես եմ, բայց կարծում եմ, որ հիմա համաշխարհային քաղաքակրթությունը շատ արագ տեմպերով գնում է ինքնաոչնչացման: Մարդը պատրաստ չէ այն զարգացումներին, որն ինքը զարգացում է համարում:

-2016 թվականի հունվարին տված հարցազրույցում ասում էիք, թե վախենում եք պատերազմից: Ձեր հարցազրույցից կարճ ժամանակ անց եղավ Ապրիլյան քառօրյան: Ձեր վախերն արդարացա՞ն, թե՞ այլ հետևությունների հանգեցիք դրանից հետո:
-Ես կարծում եմ, որ պատերազմը յուրաքանչյուր պահի կարող է ծագել: Ցավոք, մենք ապրում ենք այնպիսի հարևանների շրջապատում, որ հնարավոր չէ ինչ-որ քննարկումների, բանակցությունների ճանապարհով լուծել եղած անհամաձայնությունները: Երբ այդ մասին խոսում են մարդիկ, չպիտի մոռանան, որ մեր հարևանը ո՛չ Բելգիան է, ո՛չ Դանիան, ո՛չ էլ Լյուքսեմբուրգը: Մեր հարևանների դեպքում մենք պարտադրված, ստիպված քայլերի ենք գնում և ուրիշ ճար չունենք: Մենք չենք կարող մեր երկիրը վերցնել-գնալ Բելգիա և համոզել, որ մի քիչ էլ նրանք գան-ապրեն այստեղ ու մեր փոխարեն հարևանություն անեն Ադրբեջանի, Թուրքիայի հետ, մենք էլ մի քիչ շունչ քաշենք: Մեզ մոտ լինելու է այն, ինչ լինելու է: Բայց այն, ինչ բացահայտվեց մեր երկրում կատարված հեղափոխությունից հետո՝ կապված զենք-զինամթերքի, զինվորի սննդի թալանի, սպառազինության մատակարարման ու բանակին առնչվող այլ հարցերի հետ, սարսափելի է: Շատ հեշտ է խոսել, ինչ-որ խելացի բաներ ասել, բայց չափազանց դժվար է, գրեթե՝ անհնարին, քեզ դնել որդեկորույս մայրերի հոգեվիճակի մեջ: Ամենավառ երևակայություն ունեցողն էլ, ամենամարտնչող հումանիստն էլ ի զորու չէ չափելու այդ ցավն ու կորուստը: Դրա համար նման բան չպետք է կրկնվի երբևիցե: Եվ պիտի պատժվի խստագույնս, որքան էլ որ մենք հումանիստ լինենք:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ