Թեհրանն ակտիվացնում է պայքարը էթնիկ անջատողականության դեմ

Իրանի անվտանգության ուժերը ձերբակալել են տասնյակ էթնիկ ադրբեջանցիների Բաբեկի բերդի մոտ (Իրանում բերդը Բազ է կոչվում), որ Արևելյան Ադրբեջան նահանգի Ղարադաղի շրջանում է: 1999-ից սկսած այնտեղ ամեն տարի իրանցի հայտնի պատմաբան Մուհամեդ Տախի Զեհտաբիևի նախաձեռնությամբ Բաբեկի ծննդյան օրը (որի ճիշտ օրը հայտնի չէ) փորձում են հավաքվել իրանցի ադրբեջանցիները` բերդը համարելով «թյուրքական նույնականության» խորհրդանիշ: Վերջին տարիներին այդ հանդիպումները չէին անցկացվում Թեհրանի արգելքի պատճառով: Բաքուն Բազ բերդը համարում է իր ազգային հերոս Բաբեկի բերդը, որ 815-837-ին գլխավորել է արաբ նվաճողների դեմ պայքարը: Իրանում նրան համարում են իրենց հերոսը, որ գլխավորել է իրանցի խուրամիտների ապստամբությունը արաբական խալիֆաթի դեմ:

Իրանցի պատմաբանները` պատմական փաստաթղթերին հղում անելով, հայտարարում են, որ Արաքսից հյուսիս ընկած տարածքն անվանվել է Արան, իսկ հարավ` Ադրբեջան և եզրակացնում են, որ Արանն ու Ադրբեջանը եղել են Իրանի մասեր: Կանխակալության մեջ չմեղադրվելու համար նշենք փաստերը` մինչև 19-դ դարի սկիզբը տարածքը, որի վրա հիմնվել է ժամանակակից Ադրբեջանը, Պարսից կայսրության կազմում էր: 1918-ին հայտնված Ադրբեջանի դեմոկրատական հանրապետությունն ընդգրկեց միայն Արանն ու Շիրվանը, Թեհրանն այն ժամանակ ակտիվ ընդդիմանում էր, որ նոր պետությունն Անդրկովկասում կոչվել է Ադրբեջան` իրանական նահանգներից մեկի անունով:

Մոնմուտի համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր Թադեուշ Սվենտոխովսկին գրում է, որ «մինչև 1919-ը Իրանը պաշտոնապես առաջադրում էր իր հավակնությունները հյուսիսային Ադրբեջանի նկատմամբ, իսկ 1919-ին, անցնելով ավելի ռեալիստական դիրքերի` բանակցում էր անկախ պետության հետ դաշնային պետություն ստեղծելու մասին: Միայն 1920-ականներին Թեհրանը սկսեց Ադրբեջանի երկու հատվածների միջև կապերը դիտարկել սպառնալիք ազգային միատարր պարսկական պետության ստեղծման իր նոր նախագծին»: Ինչու՞: Խորհրդային իշխանության տարիներին, հաշվի առնելով Մոսկվայում գործող աշխարհաքաղաքական նախագծերը, Ադրբեջանում աշխատող հետազոտողները ակտիվ մշակում էին հանրապետության «զուգահեռ պատմությունը»: Պատմական գիտությունների դոկտոր Վիկտոր Շնիրելմանը հաստատում է, որ 1930-ականների վերջից սկսեցին ադրբեջանացվել պատմական գործիչներն ու պետական կազմավորումները, որ եղել էին կամ առնչվել էին Խորհրդային Ադրբեջանի տարածքին: Այսպես Բաբեկը, որի նույնականացումը որոշվում է կրոնով (իսլամ) և ծագումով (թյուրքականություն), հայտարարվեց Ադրբեջանի ազգային հերոս: Հաշվի առնելով Մեծ Ադրբեջանի ստեղծման գոյություն ունեցած նախագծերը` ներառելով Հարավային (Իրանյան) Ադրբեջանը, այդ գաղափարները ակտիվորեն տարածվում էին Իրանում` այնտեղ բնակվող թյուրքերի էթնիկ նոր ինքնագիտակցության ծագման համար:

Բաբեկի կերպարը իբրև ադրբեջանցի ազգային հերոսի` թափով առաջ էր մղում սովետական քարոզչությունը Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին այնտեղ տեղակայված սովետական զորքերի հետ կապված: Թվում էր` ԽՍՀՄ-ի փլուզումով բոլոր այդ գաղափարները պետք է պատմության աղբանոցում հայտնվեին: Բայց 1990-ականների սկզբին Ադրբեջանի շատ քաղաքական ու հասարակական գործիչներ սկսեցին խոսել Հյուսիսային ու Հարավային Ադրբեջանի միավորման անհրաժեշտության մասին: ՈՒնիայի գաղափարի առավել հետևողական կողմնակից էր այն ժամանակ «Ազգային ճակատի», հետո Ադրբեջանի նախագահ Աբուլֆազ Էլչիբեյը: Հիմա Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևն է հայտարարում, ճիշտ է, միայն Հայաստանի առնչությամբ, որ «Էրիվանի խանությունը, Զանգեզուրը, Գեյչան մեր պատմական հողերն են ու այդ մասին պետք է իմանա ինչպես մեր երիտասարդ սերունդը, այնպես էլ ամբողջ աշխարհը», և «մենք` ադրբեջանցիներս, պետք է վերադառնանք մեր հողերը, դա մեր քաղաքական ու ռազմավարական նպատակն է, որին պետք է աստիճանաբար մոտենանք»: Հայաստանում հասկանալի պատճառներով այդ հայտարարությունները բացասաբար ընդունվեցին, իսկ Իրանում վտանգ զգացին` արձանագրելով Պարսից կայսրության պատմությունը «սեփականաշնորհելու» Ադրբեջանի ձգտումը: Այդ պատճառով Թեհրանն ընդգծված ուշադրությամբ սկսեց վերաբերվել Բաբեկի ծննդյան օրվան նվիրված երթերին:

Կան և այլ պատճառներ: ԱՄՆ-ի համար, որ Իրանին հայտարարել է իր գլխավոր հակառակորդը Մերձավոր Արևելքում, գայթակղիչ է ոչ միայն ադրբեջանական խաղաքարտի խաղարկման հեռանկարը իրանյան ուղղությամբ, այլև մերձավորարևելյան կոնֆլիկտը ընդհանրապես Անդրկովկաս ու մասնավորապես Ադրբեջան նետելը: Շատ փորձագետներ միանգամայն ռեալ են համարում, որ ԱՄՆ-Իրան պատերազմի դեպքում Իրանի հյուսիսում կարող են հռչակվել նվազագույնը երկու թյուրքական ինքնավաություններ (ինչպես քրդական ինքնավարությունը Իրաքում ու հնարավոր է Սիրիայում): Հետխորհրդային ադրբեջանական էլիտան կողմնորոշված է ոչ թե դեպի Թեհրան, այլ` Անկարա, որ մնում է ԱՄՆ-ի դաշնակիցը: Թեհրանում հիմնավոր կասկածում են, որ եթե Բաքուն չունի «միավորիչ ծրագրերի» իրականացման բավականաչափ ինքնուրույն քաղաքական ռեսուրսներ, ադրբեջանական կամ թյուրքական նույնականության տարածումը Իրանում կատարվում է ոչ առանց Թուրքիայի մասնակցության, որովհետև նրա շահերը համընկնում են ԱՄՆ-ի հետ: ԱՄՆ-ում է բնակվում Հարավային Ադրբեջանի ազգային զարթոնքի շարժման ղեկավար Մահմուդալի Չեխրանղանլին: 2017-ի սկզբին Ադրբեջանի դիմադրության ազգային կազմակերպությունը (ANRO) դիմեց նախագահ Դոնալդ Թրամփին` խնդրելով իրենց իրանցի չհամարել, նաև հայտարարեց, որ «խաղաղ պայքար է վարում հանուն ազատության ու վերջնական ազատագրման իրանական վարչակարգի տիրապետությունից ու բռնությունից»: ՈՒղեկցող փաստաթղթերում պատմվում է Հարավային Ադրբեջանի ու ANRO-ի ստեղծման պատմությունը, որ «անցած հազարամյակում Իրանի տիրակալների մեծ մասը թյուրք է եղել», իսկ այսօր Թեհրանը վարում է «ոչպարսկական ամբողջ պատմամշակութային ժառանգության վերացման քաղաքականություն` ջնջելով ադրբեջանական ամեն ինչ»:

Ինչ էլ անես, ինչպես Պարսկական կայսրության, այնպես էլ Ռուսական կայսրության ու ԽՍՀՄ-ի համար, Ադրբեջանը միշտ ծայրամաս է եղել: Եվ միայն հիմա է սկսել իր աշխարհաքաղաքական «գրանցումը» որոնել: Բազային թուրքական տարածքը Անատոլիայում է, իսկ Արաքսի հարավում թյուրքալեզու միջավայրը դարեր շարունակ եղել է իրանական մշակութային ու քաղաքական տարածք ձևավորող ուժեղ տարր: Սվենտոխովսկին նշում է, որ «իր պատմության մեծ մասի ընթացքում Ադրբեջանը կիսել է ընդհանուր ճակատագիրը Իրանի, ոչ թե Թուրքիայի հետ», նրա «մտածող դասի» շատ ներկայացուցիչներ համադրել են «առավել ընդարձակ իրանական նույնականությունը ադրբեջանական նույնականության հետ` օգտագործելով «վաթան» (հայրենիք) եզրույթը երկու երկրների համար էլ»: Ռուսական կայսրության կազմում ադրբեջանցիները դուրս բերվեցին իրանական մշակությաին գերակայությունից: ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո Բաքվի իշխող դասը ադրբեջանցիներին տարավ թուրքական գերակայության գոտի` փաստացի ստեղծելով նոր մշակութային ու քաղաքական հաղորդակցություն: Վերջերս տեղեկություն հայտնվեց` հղում անելով Ադրբեջանի Ազգային ակադեմիայի պատմության ինստիտուտի տնօրեն Յաղուբ Մամեդովին, որ Ադրբեջանը համագործակցում է Թուրքիայի հետ թուրքերի ընդհանուր պատմություն գրելու մեջ:

Օբյեկտիվորեն իրադարձությունների այդ ընթացքը վերածվում է բարդ ու բազմակողմանի խնդրի Բաքվի` Թեհրանի ու Արցախ Հանրապետության հայերի հետ հարաբերությունների կառուցման մեջ: Իրանի ու Ադրբեջանի փոխհարաբերությունների խնդիրները որոշակի հանգամանքներում կարող են արթնանալ, իսկ Թեհրանը կարող է վերանայել Անդրկովկասի գլխավոր քաղաքական գերակայությունների իր տեսլականը: Իրանում էթնիկ ազգայնականությունն ու որոշակի արտաքին խաղացողների ներառումը նրա մեջ դիտարկվում է վտանգավոր սպառնալիք, որ կարող է փլուզել միասնական պետական կառույցը: Բաբեկի բերդի մոտ էթնիկ ադրբեջանցիների ձերբակալությունը Մերձավոր Արևելքում ձևավորվող աշխարհաքաղաքական իրավիճակում միայն այսբերգի գագաթն է:
Ստանիսլավ ՏԱՐԱՍՈՎ, REGNUM

Հ.Գ. Թուրքերի բազային տարածքը Անատոլիա՞ն է: Եկվորների բազային տարածքը ո՞րն է: Ոչ թուրքերը, ոչ ադրբեջանցիները իրենց բնակված տարածքների բնիկները չեն, այլ` եկվորներ, որ ինքնանույնականացման խնդիրը լուծել ու լուծում են «զուգահեռ պատմությամբ»` կողոպտելով բնիկների պատմությունն ու մշակույթը: Տարածքը գրավելուց հետո: Պարսկական կայսրությունից Օսմանյան կայսրություն ադրբեջանցիների անցումը տուրք է քաղաքական կոնյունկտուրային, որ հանգամանքների անպատեհ դասավորության դեպքում կարող է փոխվել ու նրանք կսկսեն ընդհանուր պատմություն գրել Թեհրանի հետ, եթե Թեհրանը համաձայնի:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ