Վարդգես ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ. Ամենայն հայոց բանաստեղծը

(Նախորդ մասը)

ԻՐ ՏԱՐԵԴԱՐՁԸ

Պատերազմից առաջ և մինչև Վրաստանի խորհրդայնացումը Թիֆլիսում հրատարակվում էր «Կավկազսկոյե սլովո» ռուսական օրաթերթը, որ Կովկասի ռուսական թերթերի մեջ ամենից տարածվածը և ամենից ազդեցիկն էր:
Թեև ռուսատառ, բայց հիմնված էր և ղեկավարվում էր հայերի կողմից: Հայերից բացի, թերթին աշխատակցում էին նաև ռուսներ, վրացիներ ու թաթարներ: Հայեր էին թերթի խմբագիրները, որոնցից մեկը՝ Մ. Գևորգյանը, գողթանցի իրավաբան, շնորհալի գրագետ և Հովհ. Թումանյանի հիացողներից ու մտերիմ բարեկամներից էր:
1918-19-ի ձմռանը թերթի հայկական բաժինը վարում էի ես:
Մ. Գևորգյանը միտն էր պահել, որ 1919 թ. փետրվարի 20-ին լրանում է Հովհ. Թումանյանի ծննդյան հիսնամյակը:
Եվ ահա մի օր »Կավկազսկոյե սլովո»-ի խմբագրությունում Մ. Գևորգյանը հարց դրեց թերթի փետրվարի 20-ի թիվը ամբողջությամբ նվիրելու Հովհ. Թումանյանին: Որոշվեց այդպես էլ անել և այդ բացառիկ թվի խմբագրումը հանձնվեց երեքիս՝ Մ. Գևորգյանին, ռուս բանաստեղծ Սերգեյ Գորոդեցկուն և ինձ:

Հաճույքով ու ոգևորությամբ գործի անցանք:
Որոշեցինք ոչ իրեն՝ Հովհ. Թումանյանին և ոչ էլ թերթի աշխատակիցներից դուրս ուրիշ որևէ մեկին չասել մեր ծրագրի մասին և մի գեղեցիկ անակնկալ անել սիրելի բանաստեղծին:
Թիֆլիսում օրաթերթերը տպագրվում էին նախորդ գիշերը: Փետրվարի 19-ին մինչև կեսգիշեր սպասեցի «Կավկազսկոյե սլովո»-ի տպարանում, մինչև որ լույս տեսան հաջորդ օրվա թերթի առաջին օրինակները: Մեկ օրինակ գրպանս դրի և շտապեցի Հովհ. Թումանյանի տուն:
Կեսգիշերն անց էր, երբ հասա: Թումանյանի աշխատասենյակի պատուհաններից լույս էր երևում: ՈՒրեմն դեռ արթուն է: Զանգ տվի ու ներս մտա:
Այդ գիշերը մեկն էր այն հազվագյուտ գիշերներից, երբ Թումանյանը հյուր չուներ: Բանաստեղծը, շուրջը հավաքած իր ընտանիքին, կարդում էր նրանց համար, երբ ներս մտա ու սեղանին դրեցի թերթը:
-Էս ի՞նչ է,-հարցրեց Թումանյանը:
-Ձեր ծննդյան տարեդարձին նվիրված թիվը:
-Իմ միտը չի իմ ծննդյան տարեդարձը, էդ դուք ո՞նց եք ձեր միտը պահել: Լավ, կարդա տեսնեմ դու ինչ ես գրել:
Կարդացի իմ հոդվածը, որի մեջ չէի մոռացել հիշատակել մեր բանաստեղծի մի շարք սովորությունները, ինչպես տնից ներս իր տարօրինակ զգեստավորումը, բնակարանի կարասիների ներկելը, անծանոթ լեզվով գրքեր գնելը և այլն:
-Ասել է թե դու էստեղ ես գալիս, չորս կողմդ մտիկ ես տալիս, տեսածդ միտքդ ես պահում և հետո գնում էդ բոլորը գրում ես, որ ինձ խայտառակես, հա՞: Մին էլ էս տունը ոտք չդնես,-կատակով սպառնաց Թումանյանը, ապա ավելացրեց,- դե, լավ, էս անգամ կբաշխեմ, համա մեկ էլ չանես: Դե՛, հիմա արի ճակատդ համբուրեմ… Կարդա տեսնենք էլ ի՞նչ կա էդտեղ:
Ամենից ավելի Հովհ. Թումանյանը սիրեց ռուսերեն թարգմանությունը Արմենուհի Տիգրանյանի մի բանաստեղծության, որ այդ առթիվ ձոնված էր իրեն:

Ծայրե ի ծայր կարդացի իրեն համար ամբողջ թիվը:
Հովհ. Թումանյանը ակներև կերպով հուզված էր հիացումի, սիրո, գուրգուրանքի այն ջերմ արտահայտություններից, որոնք դուրս էին հոսել թերթի այդ բացառիկ թվին իրենց աշխատակցությունը բերած բոլոր գրիչներից անխտիր:
Հայերի հետ միասին, «Կավկազսկոյե սլովո»-ի այդ բացառիկ թվին իրենց աշխատակցությունն էին բերել նաև ռուս, վրացի և թաթար գրողները:
Մեզնից ոչ ոք չէր նախատեսել, չէր կարող նախատեսել այն, ինչ տեղի ունեցավ հետագա շաբաթների ընթացքում:
«Կավկազսկոյե սլովո»-ի բացառիկ թիվը մի կայծ էր, որ բռնկեցրեց հայ հասարակության խանդավառության հրդեհը:

Հաջորդ օրը Թիֆլիսի հայ թերթերը արձագանք տվին «Կավկազսկոյե սլովո»-ի համակրական ցույցին: Մի քանի օր չանցած՝ Թիֆլիսի հայ մշակութային կազմակերպություններն ու հիմնարկները իրար անցան: Հայ գրողների ընկերությունը, Հայոց հրատարակչական ընկերությունը, Հայ դրամատիկ ընկերությունը, Հայ ուսուցչական միությունը, Ներսիսյան դպրոցը, Հովնանյան դպրոցը, Գայանյան դպրոցը և այլն, բոլոր-բոլորը մեկը մյուսի հետևից սկսեցին կազմակերպել հոբելյանական հանդեսներ ի պատիվ Հովհ. Թումանյանի:
Ոչ մի կազմակերպություն չէր ուզում հետ մնալ մյուսներից: Ամեն մի հիմնարկ, ամեն մի հաստատություն առանձին հանդես էր կազմակերպում: Ամեն մի կազմակերպություն ուզում էր իր անդամների մտերիմ շրջանակում տեսնել սիրելի բանաստեղծին:

Այս էր, թերևս, պատճառը, որ փոխանակ մեկ ընդհանուր տոնակատարության, անջատ-անջատ բազմաթիվ հանդեսներ կազմակերպվեցին:
Դա և հոբելյան էր, և հոբելյան չէր:
Հոբելյան չէր, որովհետև ոչ ոք չէր ծրագրել Հովհ. Թումանյանի գրական հոբելյանը տոնել: Ոչ հոբելյանական հանձնախումբ էր կազմված, ոչ այդ իմաստով աշխատանք էր կատարված կամ որևէ պատրաստություն տեսնված:
Հոբելյան էր, որովհետև մի սոսկական անհատի ծննդյան տարեդարձը չէր, որ տոնվում էր, այլ ժողովրդական, սիրված բանաստեղծի ծննդյան տարեդարձը, և բնական էր, որ այդ տոնակատարությունը կապվեր Հովհ. Թումանյանի գրական գործունեության գնահատանքին:
Կովկասի մեջ հայ գրողներից ոչ մեկի խնամքով կազմակերպված հոբելյան իսկ չեղավ այնքան խանդավառ, այնքան ինքնաբուխ հարգանքի և սիրո արտահայտություն, որքան Հովհ. Թումանյանի ծննդյան հիսնամյա տարեդարձի հանպատրաստից տոնակատարությունը:
Փետրվարի 20-ից սկսած ամբողջ 5-6 շաբաթ Թիֆլիսի հայ հասարակությունը ապրեց Թումանյանով:

Գրեթե օր չէր անցնում, որ մի մեծ կամ փոքր հանդես տեղի չունենար: Հովհ. Թումանյանին ուղղակի ձեռքերի վրա էին պտտեցնում:
Հայերին հետևեցին նաև վրացիները, որոնք մի գեղեցիկ հանդեսով պատվեցին մեր բանաստեղծին:
Վերջացան այս հանդիսությունները մի մեծ հանդիսավոր ճաշկերույթով Թիֆլիսի շքեղ թատրոնի՝ Արտիստականի սրահում, ուր համախմբվել էին հայ, վրացի, ռուս և թաթար գրողներ ու մտավորականներ:
Հայերի չափ խանդավառված էին մասնավորապես վրացիները, որոնց երիտասարդ գրողների մի խումբ՝ Տ. Տաբիձե, Ի. Գրիշաշվիլի, Ս. Օգանեզաշվիլի, Գ. Լիոնիձե և ուրիշները հմայվել էին Հովհ. Թումանյանով և դառնում էին մեր բանաստեղծի շուրջը:
Այդ օրերին ոչ ոքի մտքով չէր կարող անցնել, թե չորս տարի չանցած Հովհ. Թումանյանի քնարը պիտի լռի ընդմիշտ:
Եվ քանի որ ճակատագիրը այդպես էր տնօրինել, լավ էր, որ սիրելի բանաստեղծի ծննդյան տարեդարձը ինքնաբուխ կերպով վերածվեց մի շքեղ, խանդավառ գրական հոբելյանի:

ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Պատերազմի առաջին երեք տարիներին Հովհ. Թումանյանը եռանդուն մասնակցություն ունեցավ հայ ազգային-քաղաքական կյանքում: Իբրև անդամ Հայոց ազգային բյուրոյի, նա մասնակից եղավ բոլոր այն քայլերին, որոնք առնվեցին Բյուրոյի կողմից թե՛ կազմակերպելու կամավորական շարժումը և թե՛ օգնելու աղետահար ժողովրդին:
Ազգային բյուրոյի կազմը որոշ չափով պատահական էր, այն իմաստով, որ Ազգային բյուրոն ժողովրդական քվեով ընտրված մարմին չէր: Բացի քաղաքական կուսակցությունների ներկայացուցիչներից, որոնք ուղարկված էին իրենց կազմակերպությունների կողմից, Ազգային բյուրոյի մյուս անդամները հրավիրված էին՝ նկատի առնելով նրանց դիրքը և կշիռը հասարակության մեջ:

1917-ի աշնանը, ռուսական հեղափոխությունից 7-8 ամիս անց, Թիֆլիսում կայացավ Հայոց առաջին համագումարը, որ ընտրեց Հայոց ազգային խորհուրդ:
Հովհ. Թումանյանը Ազգային խորհրդի մեջ չմտավ, գրեթե քաշվեց քաղաքական ասպարեզից և անձնատուր եղավ իր գրականությանը, որքան որ այդ հնարավոր էր այն ալեծուփ օրերին:
Ճիշտ այդ օրերին զուգադիպեց նախ իր ավագ եղբոր՝ Ռոստոմի սպանությունը, իսկ մի քանի ամիս անց էլ երկրորդ որդու՝ Արտիկի կորուստը: Այդ մահերը խորտակեցին Հովհ. Թումանյանին և ստիպեցին ամբողջապես անձնատուր լինել իր անձնական ապրումներին:
Թումանյանը մասնակից չեղավ 1917-ի վերջի և 1918-ի ամբողջ ընթացքում այն ճակատագրական պայքարին, որ հայությունը մղեց ոչ միայն իր ազատության, այլև գոյության համար:

Երբ հռչակվեց Հայաստանի անկախ Հանրապետությունը, Հովհ. Թումանյանը, ինչպես և կովկասահայ մտավորականության մի կարևոր մասը, Հայաստանում չէր:
Հայաստանի Հանրապետության հռչակումը, ինչպես և «անձև քաոսից» պետություն ստեղծելու համար հայության թափած գերմարդկային ճիգերը, տարօրինակ կերպով արձագանք չգտան Հովհ. Թումանյանի հոգում:
Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ գոյության ընթացքում Հովհ. Թումանյանը ոտք չդրեց Հայաստան:

Չնայած 1918-ին Հայաստանում ստեղծված անպատմելի դժնդակ պայմաններին, կովկասահայ և Կովկասում ապաստանած արևմտահայ մտավորականության մեծամասնությունը մեր հարևան երկրներից մեկնեց Հայաստան և հաստատվեց հայրենի երկրում:
Հայաստան փոխադրվեցին մեր ավագ սերնդի գրողներից շատերը, ինչպես նաև երիտասարդ գրողների մեծ մասը: Երևան անցան Ա. Ահարոնյանը (որ երկար չկարողացավ մնալ այնտեղ և Հայաստանի կառավարության հրահանգով մեկնեց Փարիզ), Լ. Շանթը, Ն. Աղբալյանը, Դ. Դեմիրճյանը, Հովհ. Հովհաննիսյանը (հաստատվեց Էջմիածնում) ու երիտասարդներից Ստ. Զորյանը, Գ. Քյալաշյանը, Ե. Չարենցը, Վ. Խորենին, Արմենուհի Տիգրանյանը, Պերճուհի Բարսեղյանը և ուրիշներ:

1918-ի վերջի և 1919-ի առաջին ամիսների սովից ու համաճարակից հետո, 1919-ի ամառվանից սկսած համեմատաբար տանելի պայմաններ ստեղծվեցին Հայաստանում և մշակութային եռուզեռ սկսվեց Երևանում:
Հիմնվեց Հայաստանի գրողների ընկերությունը, «Պանդոկ» գրական ակումբը և Հայաստանի հրատարակչական ընկերությունը, որին Կովկասի հայոց հրատարակչականը (Թիֆլիսում) հանձնեց իր գույքի մի շոշափելի մասը՝ 40 հազար հատոր գիրք, որ փոխադրվեց Հայաստան:
Գրեթե ամեն շաբաթ սկսեցին տեղի ունենալ Հայաստանի գրողների ընկերության և «Պանդոկ» գրական ակումբի գրական-գեղարվեստական երեկույթները, դասախոսությունները և հավաքույթները:

Երևանում սկսեց հրատարակվել «Յառաջ» օրաթերթը:
Դարերի թափառումներից հետո հայոց գրականությունը գաղութներից վերադառնում էր դեպի հայրենի երկիրը, դեպի հայոց աշխարհի սիրտը՝ Արարատյան դաշտ:
Հովհ. Թումանյանը շարունակեց մնալ Թիֆլիսում՝ բոլորովին անմասն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական անցուդարձին և մշակութային եռուզեռին:
1920-ի նոյեմբերի 29-ին ռուսական Կարմիր բանակը Հայաստանի հյուսիսային սահմաններից ներս խուժեց, ու Երևանում իշխանությունն անցավ բոլշևիկների ձեռքը:
Երկու և կես ամիս անց, 1921-ի փետրվարի 18-ին, ժողովրդական ապստամբությունը խորհրդային իշխանությանը դուրս քշեց Երևանից: Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ մեկ կողմից ռուսական Կարմիր բանակի վրա հենված հայ բոլշևիկների, իսկ մյուս կողմից ապստամբ հայ ժողովրդի միջև:

Այդ օրերին էր, որ Հովհ. Թումանյանը Թիֆլիսից Երևան մեկնեց: Իր քաղաքական առաքելության նպատակն էր վերջ դնել կռվին:
Ճիշտ այդ օրերին Թիֆլիսը գրաված բոլշևիկները Հովհ. Թումանյանին ուղարկել էին իբրև հաշտության բանագնաց: Թումանյանի միջոցով առաջարկված հաշտությունը ուրիշ բան չէր, բայց եթե անձնատվության պահանջ՝ ուղղված ապստամբներին:
Իր առաքելությունը ձախողվեց այն պարզ պատճառով, որ ապստամբները մերժեցին անձնատուր լինել բոլշևիկների այն իշխանությանը, որի անասելի բռնությունները ստիպել էին ճարահատ ազգայնականությանը զենքի դիմելու և անհավասար կռվի մեջ մտնելու ռուսական Կարմիր բանակի դեմ:
(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• «Սեպտեմբերյան առավոտ»
• Դժբախտ հեծյալը
• Չարիքներէն փոքրագոյնը
• Բէհբուտ խան Ջիվանշիրի ահաբեկումը
• Հայոց ցեղասպանություն-110
• Հայոց ցեղասպանություն- 110
• Հայոց ցեղասպանություն-110
• Նրանք, ովքեր գերեզման չունեն, բայց ողջ են
• Մնացականյանի կամուրջը
• Խարբուխ
• Ձվեր ու փողեր
• Թիֆլիսի պոռնիկները
• Սամսոնն ու Սրբազանը
• Ալեքսանդր Մանթաշյանց – 183
• Հին-նոր բառգիրք
• 800 ՖՐԱՆԿ
• Ա. Ի. ՄԱՆԹԱՇԵՒ
• ՀՈՎՀ․ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆՆ «ԸՆԴԴԵՄ» Ա․ ՄԱՆԹԱՇՅԱՆՑԻ
• ԲԱՔՎԻ «ՀԱՅԿԱԿԱՆ» ԾԽԱԽՈՏԸ
• ԲԱՔՎԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ

Մեկնաբանություններ