ԲՈՒՆ ԳԵՂԱՐԴԸ, ՈՐՈՎ ԽՈՑՎԵԼ Է ՏԻՐՈՋ ԿՈՂԸ, ԳՏՆՎՈՒՄ Է ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆՈՒՄ

Գեղարդը, ինչպես հայտնի է, պատերազմական գործիք է՝ մարդասպանության միջոց։ Այդ դեպքում ինչպե՞ս կարելի է գեղարդը սուրբ անվանել և անպարտ լինել։ Հենց այս մասին էլ պիտի խոսենք։
Հնում, մանավանդ հռոմեացիները, որոնք պատերազմելու զանազան միջոցներ են հնարել, զինվորների մոտ, մանավանդ պահակազորի, անպայման նիզակ է գործածվել, որը երկար ամուր փայտ է եղել, ծայրին երկաթե, ամուր սուր մաս է ունեցել։ Այն կոչել են գեղարդ։
Մեր թվարկության 30-րդ տարում, երբ Հրեաստանում իշխում էր հռոմեական կայսրությունը, մի արտառոց Մարդ երևաց, Որը հայտնի դարձավ բոլորին նրանով, որ աներևակայելի հրաշքներ ու բժշկություններ էր անում, կույրերին օգնում տեսնել, կաղերին ու անդամալույծներին քայլել, բորոտներին բժշկում, դևերից ազատում, ու նույնիսկ երեք անգամ մեռելներից հարություն տալով, կենդանացնում մարդկանց, որոնցից Ղազարոսը արդեն չորս օրվա հոտած դիակ էր։ Բայց դա ևս խոչընդոտ չեղավ Նրա համար ու բաց գերեզմանի առաջ կանգնելով բարձր ձայնով հրամայեց. «Ղազարո՛ս, դո՛ւրս արի». ու քիչ անց, ի սարսափ ականատեսների, խավար անդրաշխարհից պատանած մեռելը դուրս եկավ, ու ազատվելով կապանքներից, քայլեց դեպի իր տուն։
Ե՛վ հրեաների վրա իշխող հռոմեացիները, և՛ հրեական ծերակույտը քահանայապետի առաջնորդությամբ լսելով այս ամենի մասին, ավելորդ համարեցին իրենց ունեցած իշխանությունը՝ առաջինները մարմնավոր, երկրորդները՝ հոգևոր, կիսել այդ չգիտես որտեղից հայտնված Մարդու հետ, ու երկուսն էլ միաբան որոշեցին խաչել ու վերացնել Նրան. համարելով, որ աշխարհը Նրա կարիքը չունի, և ամեն բան իր նախկին հունով պետք է ընթանա։
ՈՒ որպեսզի հաստատ համոզվեին, որ այդ Խաչված Մարդն արդեն մեռած է, Նրա կողը նիզակի գեղարդով խոցեցին մինչև սիրտը, որտեղից հանկարծ Արյուն և Ջուր ցայտեց, որից մի կաթիլ ընկավ խոցողի կույր աչքին, ու նա իսկույն բժշկվեց կուրությունից։
Կարծում եմ, կռահեցիր, սիրելի ընթերցող, որ խաչվողը մեր Տեր ու Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսն էր, իսկ խոցող զինվորը՝ հռոմեացի Լոնգինը, որը հետագայում հավատաց ու դավանեց Հիսուսին որպես Աստծո Որդի, մկրտվեց և նոր անուն ստացավ՝ Ղունկիանոս ու արժանացավ Տիրոջ համար նահատակվելուն։
Իսկ ի՞նչ եղավ կողահերձ այդ Գեղարդը։ Ինչպես տեսաք այս անգամ մահվան գործիքի անունը մեծատառով գրվեց, որովհետև այն այլևս մահվանը չծառայեց, այլ կյանքին, քանի որ դրանով ամենասուրբ իրողությանն էին հպվել, այսինքն` Հիսուսի սուրբ Սրտին, այդ պահից Գեղարդը դարձավ սուրբ, քանզի սրբությանը հպվողն ինքն էլ է սրբանում, ինչպես ադամական մեղքով թաթախված մարդը մկրտության սուրբ ավազանի ջրով մաքրվելով, սրբվում է բոլոր մեղքերից ու կնքվում սուրբ մեռոնով։
Եկեղեցու ավանդությունը հավաստում է, որ Հիսուսի տասներկու առաքյալներից երկուսը՝ Թադեոսն ու Բարդուղիմեոսը, եկան Հայաստան ու քարոզեցին Կյանքի խոսքը, և իրենց խոսքը հաստատվում էր բազմաթիվ հրաշքներով, որոնք իրականանում էին իրենց հետ բերած սրբություններով, որովհետև Թադեոս առաքյալն իր հետ բերել էր սուրբ Գեղարդը, իսկ Բարդուղիմեոսը` սուրբ Տիրամոր պատկերը, որն Աղբակի գավառի Հոգեաց վանքում էր դրվել, որտեղ սկսեց յուղ ծորել, որը բազմաթիվ ախտաժետերի բժշկության միջոց դարձավ։
Իսկ Գեղարդի մասին գիտենք Մովսես Խորենացու գրվածքից, ըստ որի` Թադեոս առաքյալը, գալով Հայաստան, Տիրոջ Գեղարդն իր հետ բերելով, քարոզում է Աբգար թագավորին ու նրա արքունիքին և բժշկում թագավորին տասներկու տարվա անբուժելի համարվող բորոտության ախտից։
Այս մասին կա նաև վկայություն Հայսմավուրք կոչվող սրբերի վկայաբանության գրքում, որտեղ դեկտեմբերի 23-ի ճառում կարդում ենք, որ Աբգարին փոխարինած Սանատրուկ թագավորի մոտ Թադեոս առաքյալն Աստվածամուխ Գեղարդով մեծամեծ հրաշքներ էր գործում ու չար ախտերով տառապող հիվանդների բժշկում։ Այդ ամենը տեսնելով ու լսելով դարձի է գալիս նախ Սանատրուկի դուստրը՝ Սանդուխտ կույսը, ապա թագավորի քույրը՝ Ոգուհին։ Ասենք, որ այդ երկու կույսերը հետագայում նահատակվում են հենց Սանատրուկի կողմից։
Դրանից հետո երկար տարիներ սուրբ Գեղարդը գտնվում էր Փոքր Հայքի Կամրջաձոր կոչվող վանքում, իսկ երբ սելջուկները սկսում են հայ ժողովրդի անխնա կոտորածը, սուրբ Գեղարդը Խաչափայտի մի մասունքի հետ դնում են կավե պուտուկի մեջ ու պահում հողի տակ, որը ժողովուրդն անվանել է Խաչգյուտ։
Դրանից հետո անցնում է 177 տարի, և այդ վանքում բնակվող մի այլազգի բարեպաշտ կնոջ՝ Սամսամ անունով, երեք անգամ երազ է գալիս, որից հետո նա հրամայում է փորել այդ տեղը։ ՈՒ երբ ի զարմանս բոլորի գտնում են պուտուկը, մի կույս ու անարատ աղջկա տանելով այնտեղ, նրա ձեռքով հանում են պուտուկն ու բերում վանք։ Հենց այդ կույսին էլ թույլ է տրվում հետագայում խնկարկել ու սպասավորել գտնված սրբություններին։
Այնուհետև պատմական ավանդությունը մեզ տեղեկացնում է, որ սուրբ Գեղարդը 1260 թ. տարվում է Այրիվանք, Պռոշ Խաղբակյան իշխանի ջանքերով Զաքարյաններից գնված այդ հռչակավոր վանքը։ Հետագայում հիշյալ սրբավայրն այնքան հայտնի դարձավ, որ վերանվանվեց Գեղարդավանք, և մինչև օրս էլ սուրբ Էջմիածնից հետո մեր ժողովրդի ամենասիրած ուխտավայրն է։
Վարդան Արևելցին (13-րդ դար) իր գրվածքներում հիշատակում է, որ Այրիվանքում էին գտնվում Կենարարի Արյամբ ներկված Աստվածամուխ սուրբ Գեղարդն ու Նոյյան տապանից մի կտոր։
Նշենք, որ Վատիկանի արխիվներում պահպանվում է մի գեղարդ ևս, որի միջոցով խաչակիրների ժամանակ նույնպես հրաշագործություններ են կատարվել։ Այս մեկի մասին գրվեց փոքրատառով, որովհետև այն աստվածամուխը չէ, այլ նմանակը, որի օգնությամբ խաչակիրները հաղթանակ են տարել Երուսաղեմի պաշարման ժամանակ։ Իսկ այդ գեղարդի պատմությունը նույնպես հիշատակելի է, քանի որ Աթանաս Ալեքսանդրացին գրում է, որ ըստ ավանդության, երբ Տիվրոսի ու Սիդոնի սահմաններում (այժմյան Լիբանանում) հրեաները բնակվում էին քրիստոնյաների հետ մեկտեղ, հրեաները մի դատարկ տուն են գտնում, որտեղ նախկինում քրիստոնյաներ էին բնակվել, ու տեղափոխվելիս մոռացել էին ու արևելյան կողմում կախված թողել Տիրոջ պատկերը։ Երբ հրեաները տուն են մտնում ու տեսնում այդ պատկերը, չարությամբ լցված ասում են միմյանց. «Ինչպես մեր հայրերը Հիսուսի հանդեպ արեցին, մենք էլ Նրա պատկերի հետ անենք»։ Վերցնում են եղեգն ու խփում գլխին, ծնոտին են զարկում ու թքում երեսին, ապա սրով ծակում են ձեռքերն ու ոտքերը, իսկ երբ խոցում են Նրա կողը, հանկարծ ի զարմանս ու ի սարսափ նրանց, այնտեղից արյուն և ջուր է դուրս գալիս։ Իսկույն գնում և պատմում են իրենց քահանայապետներին։ Նրանք էլ փորձում են այդ արյան և ջրի միջոցով իրենց մի քանի ծանր հիվանդների օծել, որոնք իսկույն առողջանում են։ Այդ ժամանակ նրանք գնում են քաղաքի եպիսկոպոսի մոտ ու պատմում են եղածի մասին։ Բայց երբ միասին մտնում են այդ տուն, զարմանում են` կատարվել էր հրաշք. Տիրոջ պատկերը պայծառացել էր լույսի նման ու դադարել էր արյան ջրի հոսքը։ Դրանից սքանչացած հրեաներից շատերը մկրտվում են ու այդ տան տեղում եկեղեցի կառուցում և պատկերը դնում այնտեղ, եկեղեցին կոչելով Ամենափրկիչ։ Իսկ ահա այդ պատկերը խոցող սուրն էլ գեղարդ կոչում, որը հետագայում տարվում է Հռոմ։
Ասորիների պատրիարք Միխայել Ասորի հայրապետ-պատմիչը (12-րդ դար) ևս իր «Պատմագրություն» աշխատությունում հավաստում է սուրբ Գեղարդի մասին, որ գտնվում էր Այրիվանքում։
Իսկ այդ նմանակ գեղարդի մասին գրում է, թե Զանգի ամիրան պատերազմում հաղթեց Արթուղին և տեր դարձավ սուրբ վայրերին (12-րդ դարում), այդ ժամանակ Հռոմի պապը այցելում է Երուսաղեմ, իսկ այնտեղից Անտիոք, որտեղի հոգևոր հայրերը ցույց են տալիս նրան Քրիստոսի անունով գեղարդը, վերջինս զարմացած ասում է, թե գիտեմ, որ Թադեոսը բուն Գեղարդն իր հետ տարել է Հայք, իսկ սա՞ ինչ է։
Մեր մերձակա ազգերն ու Կովկասի ժողովուրդները լսել էին Հայաստանում գտնվող սուրբ Գեղարդի միջոցով կատարված հրաշագործությունների մասին։ Այդ պատճառով էլ 1798 թ. վրաց թագավոր Գեորգին հայոց կաթողիկոս Ղուկաս Ա Կարնեցուն թախանձագին դիմում է խնդրանքով` թույլ տալ սուրբ Գեղարդը Վրաստան բերել, քանի որ մահաբեր ժանտախտ է սփռվել իրենց մոտ: Քրիստոսասեր մեր կաթողիկոսը երկար մտորելուց հետո թույլ է տալիս, որ Տիրոջ կողահերձ Գեղարդը երկու հայ վարդապետի ուղեկցությամբ տանեն հարևան ազգին վրա հասած օրհասից փրկելու համար: Եվ իսկապես, սուրբ Գեղարդը թափորով ու աղոթքով պտտեցնելով Վրաստանում, շուտով այդ երկրում դադարում է ժանտախտի համաճարակը: Վրաց թագավորը իր նախնու նման ուզում է քաղաքական պատրվակներով սուրբ Գեղարդը թողնել իրենց մոտ, ինչպես որ մի ժամանակ սուրբ Գևորգի մասունքներն առգրավեցին, որ Մուղնիի վանքից տարել էին Վրաստան թագաժառանգին բժշկելու համար։ Սուրբ Գեղարդը երկար տարիներ պահեցին մայրաքաղաքում և ուզում էին այն նույնպես սեփականացնել։
Երբ 1799 թ. դեկտեմբերին ի Տեր ննջեց Տեր Ղուկաս կաթողիկոսը, ռուսահայոց թեմի առաջնորդ Հովսեփ Արղությանը, թիկունք ունենալով Ռուսաց կայսր Պավելին ու վրաց թագավոր Գեորգիին, ամեն գնով ուզում էր Հայոց կաթողիկոս դառնալ։ Բայց հայերը մտավախություն ունենալով, որ դրա պատճառով իրենց վրա կգրգռեն մերձակա մահմեդական տերությունների բարկությունը, շտապում են կաթողիկոս ընտրել Կոստանդնուպոլսի պատրարք Դանիելին ու Դավիթ եպիսկոպոսի միջոցով հրավիրակ ուղարկեցին, քանի դեռ Արղությանը չէր եկել Հայաստան։ ՈՒ հենց այդ օրերին Էջմիածին են գալիս վրաց թագավորի ու Թիֆլիսի հայոց պատվիրակները և պահանջում, որ անպայման վերընտրեն Հովսեփ Արղությանին, այլապես սպառնում են սուրբ Գեղարդը չվերադարձնել Մայր Աթոռին։
Էջմիածնի միաբանությունը կրկին ժողով է գումարում և որոշում ընտրելի համարել ինչպես Դաիել պատրարքին, այնպես էլ Հովսեփ Արղությանին, ու լուր են ուղարկում Պոլսի հայությանը, թողնելով նրանց կամքին՝ ընտրելու ում կամենան։ Բայց այդ պատմական տհաճ թնջուկը լուծում է ստանում այլ կերպ, քանի որ Հովսեփ Արղությանը հանկարծամահ է լինում, սուրբ Գեղարդը վերադարձնելու հարցն առկախ է մնում։
1800 թ. Թիֆլիսում ծառայող նախանձախնդիր հայ հոգևորականներից մեկը՝ Հովհաննես եպիսկոպոսը, ճարահատված գիշերով գողանում է սուրբ Գեղարդը և մեծ դժվարություններով ու ծպտված, զանազան հնարքներով հասցնում է Էջմիածին, ինչի համար էլ արժանանում է «Հովհաննես գեղարդակիր եպիսկոպոս» պատվանունին։
Սուրբ Գեղարդը մնում է Էջմիածնում, մինչև 1805 թ., մինչև այն ժամանակ, երբ իշխան Ցիցիանովը անհաջող փորձ է անում պարսիկներից գրավելու Երևանը, բայց նահանջելիս նա հրամայում է Էջմիածնի վանքից Մայր Աթոռին պատկանող որոշ թանկագին իրեր, այդ թվում և` սուրբ Գեղարդը, տանել Վրաստան, պատճառաբանելով, որ պարսիկները կգան և կթալանեն դրանք։ Այս մասին մեզ տեղեկացնում է Նապոլեոնի դեսպան Գարդանը, որն այդ ժամանակ ճամփորդում էր Արևմտյան Հայաստանում ու Պարսկաստանում։
Եվ այսպես, Գեղարդն ընդամենը հինգ տարի մնալով Էջմիածնում, դարձյալ հայտնվում է Թիֆլիսում, մինչև 1810 թվականը։ Այդ ժամանակ Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Եփրեմը կաթողիկոս է ընտրվում ու Թիֆլիսով Էջմիածին մեկնելիս հետ է վերցնում վանքի սրբությունները, այդ թվում և` սուրբ Գեղարդը։ Այս անգամ արգելք չի լինում, որովհետև Վրաստանն արդեն գտնվում էր ռուսաց իշխանության ներքո։
Հաջորդ տարի՝ 1811 թ., Թիֆլիսում նորից ժանտախտ է բռնկվում։ Տեղի հայերի ու գեներալ Տորմասովի միջնորդությամբ Գեղարդը նորից տարվում է Թիֆլիս և պահվում մինչև համաճարակի ավարտը։
Անգլիացի դիվանագետ Ջեյմս Մոլիերը 1813 թ. իր հուշերում գրում է, որ Էջմիածնի Մայր Աթոռ այցելելիս իրեն ցույց են տվել սուրբ Գեղարդը։
Բայց շատ չանցած՝ 1814 թ. Թիֆլիսում դարձյալ համաճարակ է տարածվում, և այս անգամ գեներալ Ռտիշչևի խնդրանքով սուրբ Գեղարդը նորից Թիֆլիս են տանում, որտեղից վերադարձնում են միայն 1815 թ.՝ համաճարակի դադարից հետո։
Այնուհետև անգլիացի հնագետ Ռոբերտ Պորտերն իր ճանապարհորդական նոթերում գրում է, որ Էջմիածնից սուրբ Գեղարդը Երևան են տարել ամոքելու, քանի որ այնտեղի բնակչության մեջ սոսկալի ջերմ էր սկսվել։
Իսկ երբ 1828 թ. սկսվում է ռուս-թուրքական պատերազմը, պաշարված Բայազետը գրավելուց հետո ժողովրդի մեջ սկսում մոլեգնել ժանտախտը, ինչի պատճառով զորքին նույնիսկ բնաջնջում էր սպառնում։ Գեներալ Ճավճավաձեի հրամանով Էջմիածնից բերում են սուրբ Գեղարդը, որը տանում են տնից տուն, փողոցից փողոց ու հիվանդանոցներ, և որտեղ երևում էր սուրբ Գեղարդը, մարդկանց ցավերը դադարում էին, ու համաճարակը կանգ էր առնում. այնքան հավատ ունեին Տիրոջ այդ սրբության հանդեպ։ Դեռ հազիվ Էջմիածին չվերադարձրած, լուր է գալիս, որ Սուրմալուի գավառի գյուղերում, հատկապես Կողբի աղահանքերում մարդկանց կյանքը հնձող համաճարակ է բռնկվել։ Եվ սուրբ Գեղարդը մի եպիսկոպոսի հետ այնտեղ տանելով ու պտտեցնով համաճարակի օջախներում, Աստծո հրաշքով դադարում է մարդկանց կոտորածը։
Այս մասին իմանալով` կովկասյան կորպուսի հրամանատար կոմս Պասկևիչը 1829 թ. փետրվարի 12-ին խիստ նամակ է գրում Եփրեմ կաթողիկոսին` այսուհետ արգելել և առանց իր գիտության սուրբ Գեղարդը չտանել համաճարակի վայրերը, քանի որ, ըստ նրա, ամբոխի խմբվելու պատճառով այնտեղ խախտվում են ձեռնարկված բժշկական կարանտինային կանոնները։
Այդ է լինում պատճառը, որ 1830 թ. ամռանը Թիֆլիսում բռնկված համաճարակի ժամանակ հայոց կաթողիկոսը մերժում է Գեղարդն այնտեղ տանելու խնդրանքը, քանի որ գեներալ Պասկևիչը դեմ էր դրան։ Սակայն 1846-47 թվերին Անդրկովկասում սկսված համաճարակի ժամանակ ցարական իշխանությունները ոչ միայն չարգելեցին Գեղարդը բերելու, այլև գեներալ Պյոտր Լադինսկու նամակ-խնդրանքը տարվեց Էջմիածին՝ Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսին, որ թույլ տան սուրբ Գեղարդը տանել համաճարակով վարակված վայրերը, որտեղ նաև շատ մահմեդականներ կան, որոնք տեսնելով քրիստոնեական սրբության միջոցով կատարվող հրաշքները, իրենք էլ դարձի կգան ու Հիսուսին կհավատան։
Այս նամակից հետո, Էջմիածնի միաբանության եպիսկոպոսի ու վարդապետների ուղեկցությամբ սուրբ Գեղարդը 1846 թ. տանում, պտտեցնում են Նախիջևանի, Երևանի գավառների գյուղերում, ապա 1847 թ. տանում Թիֆլիս ու համաճարակի դադարից հետո նորից Էջմիածին վերադարձնում։
Իսկ երբ սկսվեցին անաստված բոլշևիկների իշխանության տարիները, 1920-ին Երևանում բռնկված ժանտախտի ժամանակ սուրբ Գեղարդն Էջմիածնից դուրս չբերվեց, ինչի պատճառով հազարավոր մարդիկ մահացան։
Քրիստոնյա աշխարհում հաշվվում է չորս գեղարդ, և բնական է, որ բոլորն իրենց ունեցածը «այն» Գեղարդն են համարում: Ասենք, որ, ըստ միստիկ մտածելակերպ ունեցողների, կարծիք կա, որ ում մոտ լինի սուրբ Գեղարդը, նա միշտ հաղթող կլինի: Այս մասին երբ լսեց դեռ նոր քաղաքական աշխարհ ոտք դրած Հիտլերը, դրանից հետո իր օրվա մեծ մասն անց կացնում էր Վիեննայի թանգարանի այն սրահում, որտեղ ցուցադրվում էր կարծեցյալ Գեղարդի եվրոպական տարբերակը, որն իր ձեռքում էր պահել կայսր Կարոլոս Մեծը: Բայց որ այդ գեղարդը հաղթանակած Տիրոջ Գեղարդը չէր, հաստատվում է նրանով, որ Հիտլերը այդ գեղարդը ձեռք բերելուց հետո չարաչար պարտվեց, իր հետևում թողնելով ավերված ու ռմբակոծված, երբեմնի «արիաշեն» Գերմանիան ու մինչ այդ գրավված բոլոր տարածքները: Բայց ահա «գեղարդակիր» Հայաստանը կա՛ ու կմնա՛, զի Աստված ընդ մեզ է:
Երբ 2007 թ. ուխտագնացության էի Թուրքիայի քրիստոնեական սրբավայրերում, կաթոլիկ եկեղեցուն պատկանող մի սքանչատեսիլ վանքում (ինչքան հիշում եմ` Զմյուռնիայում էր), աղոթասրահի պատկերները դիտելիս, աչքովս ընկավ ճիշտ մեր էջմիածնական վանքի սուրբ Գեղարդի նմանօրինակը՝ նույն կրկնակի խաչով մեջտեղում, ու երբ զարմացած դիտում էի այդ նմանակը, հասկացա, որ ինչպես բանսարկուն ծամածուռի նման ջանում է նմանակել Հիսուսին, որ միամիտներին իր ծուղակը գցի, այդպես էլ շատ քրիստոնյա համարվողներ, տառապելով արտաքնապաշտությամբ, ջանում են այդ ձևով իրենց գրավել միամիտներին, մոռանալով, որ քրիստոնեությունը ոչ թե կերպարանք է, այլ էությամբ սուրբ՝ Տիրոջ նման։
Բայց գեղարդների պատմությունը սրանով դեռ չի ավարտվում, քանի որ, ըստ մեր իմացած պատմական տվյալների, այս պատմություններին Բի- Բի-Սի ընկերության ժամանակակից քիչ թե շատ տեղյակ պատմաբանները նորից են անդրադարձել գեղարդի թեմային և հետազոտություններ են արել ու եկել այն եզրակացության, որ դրանցից բուն գեղարդը, որով խոցվել է Տիրոջ կողը, գտնվում է սուրբ Էջմիածնում։
Այսքանից հետո, եթե դեռ կա հայորդի մարդ, որ չի տեսել Սուրբ Գեղարդը ու չի եղել Գեղարդավանքում (եթե, իհարկե, հնարավորություն է ունեցել այցելելու), թող խորհի, թե ինչքան շատ բան է կորցրել։
Մեհրուժան ԲԱԲԱՋԱՆՅԱՆ

Մեկնաբանություններ