«Ղարաբաղի աստղագետը»

Րաֆֆի հայ վիպասանության հայրը եղավ. մեր Սքոթը, եթե կուզեք, որ կրցավ կենդանի կերպով ոգեկոչել անցյալը և մարգարեանալ ապագան:

Դանիել Վարուժան

Ռուսերենից թարգմանելով Պլատոն Զուբովի «Ղարաբաղի աստղագետը» (Карабагский Астрологь) անունով վեպը՝ Րաֆֆին գրում է.

«Մեր նպատակն է եղել ծանոթացնել հայ հասարակությանը այդ գեղեցիկ աշխատության հետ, որի նյութը առնված լինելով Ղարաբաղի մելիքների կյանքից, հարկավ, մեզ` հայերիս համար պետք է շատ հետաքրքիր լինի»: Գիրքը տպագրվել է Մոսկվայում 1834 թ.: Այդ գիրքը, ըստ Րաֆֆու, թանկագին է մեզ համար այն պարզ պատճառով, որ իբրև «մի պատմական արձանագրություն», ճշմարտացիորեն ներկայացնում է մեզ այն աղետալի հանգամանքները, որոնք Ղարաբաղի իշխանությունների քայքայման և անկման պատճառը դարձան: Եվ ինքը` հեղինակը, այդ նպատակով է գրել իր վեպը, և դրա համար էլ կոչում է նրան «Անդրկովկասյան պատմական վեպ» (էջ 279): …

Վեպի թարգմանության առաջաբանում Րաֆֆին այն համոզման է, որ «Պատմական անցքերը նույնպես կրկնվում են մի ազգի կյանքում, որպես կրկնվում են նրանք մի անհատի կյանքում: Զուբովը վեր է առել միայն 1750 թվականների Ղարաբաղում կատարված անցքերը: Բայց այդ մի փոքրիկ կտորի մեջ նա ցույց է տալիս այն բոլոր դժբախտությունները, որ կրել է Հայաստանը ավելի հին դարերում: Ո՞վ չգիտե, որ ամեն անգամ, երբ հայրենիքը վտանգի մեջ է գտնվել, երբ թշնամին կամեցել է բռնանալ մեր երկրի վրա, երբ օտարը մտածել է ոչնչացնել հայկական գահն ու գայիսոնը, այդ միջոցներում գտնվել է մի հայ, մի վատ դավաճան, որը թշնամու ձեռքում գործիք է դարձել, որը առաջնորդել է նրան և իր հայրենիքը մատնել է օտարի ձեռքը:

Մելիք-Շահնազարյանի տիպի մեջ հեղինակը ցույց է տալիս մեզ մի այսպիսի մարդ (էջ 281-282):

Մելիք-Շահնազարյանը Վասակի, Մեհրուժանի կամ Վեստ-Սարգսի նման տիպ չէ: Նա բարի մարդ է, նա սիրում է իր հայրենիքը, բայց այնքան կամքի զորություն և բնավորության ուժ չունի, որ հայրենիքի ընդհանուր շահերը գերադասե իր անձնական նեղ կրքերից: Նա միանում է Փանահ խանի հետ, օգնում է նրան, զորացնում է, բարձրացնում է, միայն թե կարողանա նրա փառքով ոչնչացնել Ղարաբաղի մնացած հայ մելիքներին:

Քանի՜- քանի՜ անգամ այդ տխուր երևույթը կրկնվել է հայոց պատմական կյանքում, քանի՜ անգամ հայոց իշխանները միացել են օտարների հետ և սկսել են իրենց հայրենիքի շահերին հակառակ գործել, սկսել են ոչնչացնել իրանց նման հայ իշխաններին: Բայց պատմությունը միշտ պատժում է այսպիսիններին: Նրանք ոչնչացնելով ուրիշներին, ոչնչանում են և իրանք: Նրանք իրանց նմաններին օտարի լծի տակ դնելով, իրանք նույնպես օտարի ստրուկ են դառնում: Նույնը պատահեց և Մելիք-Շահնազարյանի հետ: Նա սկզբում նպաստեց Փանահ խանին իշխել Ղարաբաղի անկախ մելիքների վրա, վերջը ինքն ևս նույն խանի հպատակը դարձավ, կորցրեց իր անկախությունը (էջ 283):

Ստորև ներկայացվում են Րաֆֆու` Պլատոն Զուբովի «Ղարաբաղի աստղագետը» գրքի թարգմանության առաջաբանից հատվածներ:

«Կարդալով «Ղարաբաղի աստղագետը», ընթերցողը կնկատե այն ջերմ համակրությունը, որ արտահայտվում է հեղինակի յուրաքանչյուր տողից հայոց ժողովրդի և մելիքների վերաբերությամբ: Իր վեպի մեջ հեղինակը` Զուբովը, շոշափում է այն զգալի վերքերը, որոնք մեր ազգի պատմական կյանքում շատ անգամ եղել են հայկական իշխանությունների անկման և մահացության պատճառները: Այդ վերքերն են` ԱՆՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ և ՆԵՐՔԻՆ ԵՐԿՊԱՌԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ: Ցույց տալ դրանց վնասակար հետևանքները, կացուցանում է «Ղարաբաղի աստղագետի» գլխավոր նպատակը:

Ահա ինչ է ասում հեղինակը (Զուբովը) Վարանդայի իշխան Մելիք-Շահնազարյանի բերանով. «Երկպառակությունը և ներքին կռիվները ոչնչացրին հայոց թագավորությունը, որ մի ժամանակ ծաղկած էր և կանգնած էր խիստ նշանավոր աստիճանի վրա հին թագավորությունների շարքում: Մենք, միայն Ղարաբաղի լեռնական մելիքներս, պահպանեցինք մեր անկախությունը: Մեր նախնյաց քաջագործությունները հարգված էին մինչև անգամ Շահ-Աբաս Մեծից… Բայց ինչո՞վ մեր նախնիքը կարողացան այնպես հաջողությամբ պատերազմել այդ մեծ թագավորի դեմ: Միայն նրանով, որ Խամսայի բոլոր հինգ մելիքները միացած էին բարեկամության և արյան ամուր դաշնակցությամբ: ՆՐԱՆՑ ՀԱՋՈՐԴՆԵՐԸ ՀԵՏԵՎԵՑԻՆ ՆԱԽՈՐԴՆԵՐԻ ՕՐԻՆԱԿԻՆ, ԵՎ ՄԵՐ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՀՊԱՆՎԵՑԱՎ (ընդգծումներն իմն են` Ն. Ս.):

Նույն դառն բողոքը հայտնում է հեղինակը և Թալիշի մելիքի բերանով, երբ Փանահ խանը արդեն բավականաչափ բռնացել էր Ղարաբաղի վրա.

«Այդ բոլորի պատճառը մեր ներքին երկպառակություններն են: …Բայց մենք բոլորս, Խամսայի հինգ փոքրիկ իշխանություններս, որոնք հայոց հռչակավոր թագավորության վերջին մնացորդն ենք, սկսեցինք անդադար միմյանց հետ վիճել, միմյանց հետ կռվել, և ամեն մի հիմար բանի վրա, ամեն մի չնչին հարցի պատճառով սկսեցինք միմյանց հետ պատերազմել: Եվ ի՞նչ եղավ մեր ներքին կռիվների արդյունքը, այն, որ շահեցինք մեզ վրա մի օտար հրամայող…»:

Իբրև նյութ իր հետաքրքիր վիպասանության, հեղինակը վեր է առել 1750 թվականներում Ղարաբաղի մեջ կատարված անցքերը: Այդ ժամանակ Ղարաբաղի նահանգում կային հինգ հայկակական իշխանություններ, … և բոլորը միասին կոչվում էին Խամսայի մելիքություններ:

Զուբովը ներկայացնում է մեր պատմության տխուր ստվերագիրը» (էջ 280-282):

«Ղարաբաղի հայոց մելիքները ներկայանում են Զուբովի վեպի մեջ իբրև քաջ, խստաբարո և չափազանց վեհանձն մարդիկ, բայց միևնույն ժամանակ սաստիկ անքաղաքագետ և դյուրախաբ մարդիկ: Որոնց ընդհակառակն, նրանց թշնամին` ջվանշիրցի Փանահ խանը, … քաջության հետ միացրել է և խորամանկությունը, այդ պատճառով էլ հաղթող է հանդիսանում: Քաջությունը առանց դիպլոմատիայի կորցնում է իր զորության նշանավոր մասը:

Փանահ խանի գործիքը` աստղագետ Հասանը, որ պտտեցնում է իր փորձված ձեռքում Ղարաբաղի ճակատագրական աստղը, այդ մեծ խաբեբան ներկայացնում է պարսկական մարմնացած խորամանկության կատարելատիպը:

Ամեն մի հայ, առանձին վեր առած, խելացի է, գուցե բավական խորամանկ է իր մանր հաշիվների մեջ, բայց ազգովին վեր առած, չէ կարելի ասել, թե խելացի է, այլ ընդհակառակն, չափազանց դյուրախաբ և միամիտ ժողովուրդ է:

Հայկական բնավորության այդ թույլ կողմերը ավելի որոշ գծերով երևում են «Ղարաբաղի աստղագետի» մեջ, իսկ մանրամասները կարելի է տեսնել մեր «Խամսայի մելիքությունները» կոչված գրքում, որ բովանդակում է իր մեջ Ղարաբաղի վերջի տարիների պատմությունը: Այդ երկու աշխատությունները անմիջական կապ ունեն միմյանց հետ… » (էջ 285):

Րաֆֆի

Րաֆֆի, «Ղարաբաղի աստղագետը կամ Շուշի բերդի հիմնարկությունը 1752 թվականին», Անդրկովկասյան պատմական վեպ, Երկերի ժողովածու 12 հատորով, հատոր 12, Եր., 1999 թ.:

Նառա ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Մեկնաբանություններ