«Իրատեսի» հյուրը պատմաբան, գեղանկարիչ, ՀՀ, ԼՂՀ, Չեխիայի նկարիչների միությունների, Չեխիայի պրոֆեսիոնալ նկարիչների կազմակերպության անդամ ԱՇՈՏ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆՆ է:
«ՆԿԱՐԻՉՆԵՐԸ ՄԱՀՎԱՆԻՑ ՀԵՏՈ ԵՆ ՀԱՐՍՏԱՆՈՒՄ»
-Աշոտ, Դուք ծնունդով Արցախից եք: Որքա՞ն ժամանակ է, ինչ ապրում եք Չեխիայում: Եվ որտե՞ղ էիք ապրում մինչ այդ, Արցախո՞ւմ, թե՞ Հայաստանում:
-Վեց տարեկանից ես ապրում էի Հայաստանում, ավելի քան քսան տարի դասավանդել եմ Երևանի պետական մանկավարժական ինստիտուտում, որի հայոց պատմության ամբիոնի պատվավոր անդամ եմ ներկայում: Չեխիա եմ տեղափոխվել 1992 թվականին: Ես չեմ հարգում այն անձնավորություններին, ովքեր քաղաքական, տնտեսական պատճառներով գնում են հայրենիքից: Իմ գնալու պատճառը կինս էր, որն ազգությամբ չեխ է: Սերը սահմաններ, ազգություն չի ճանաչում: Սկզբում կինս եկավ և ապրեց այստեղ: Բայց երբ սկսվեցին մութն ու ցուրտը, աշխատավարձը դարձավ 7000 դրամ, նա չդիմացավ: Կամ պետք է բաժանվեինք, կամ միասին մեկնեինք Չեխիա:
-Ստացվում է, որ Դուք այստեղից գնացել եք Ղարաբաղի համար ամենաբախտորոշ ժամանակահատվածում: Հոգեբանորեն դժվար չէ՞ր անձնականին ստորադասել բնօրրանի շահը:
-Իհարկե դժվար էր: Բայց երբ պատերազմ է սկսվում, բոլորը չէ, որ կարող են զենք վերցնել: Հաց թխող էլ է պետք, նյութապես օգնող էլ է պետք: Ես այդ բոլոր տարիներին օգնել եմ և իմ հարազատներին, և իմ գյուղին. դա Մարտունու շրջանի Մինդի գյուղն է: Երկու անգամ օճառ, մոմ, այդպիսի այլ բաներ եմ ուղարկել Մինդի: Այնտեղ կառուցել եմ տվել զոհված ազատամարտիկների հիշատակին նվիրված հուշարձան-աղբյուր: Իսկ մորս գյուղում՝ Հաղորդիում, հովանավորում եմ առաջին դասարան գնացողներին: Օգնում եմ նաև կարիքավոր ընտանիքներին: Ճիշտ է, նկարիչները մահից հետո են հարստանում, բայց ես իմ ուժերի ներածի չափով օգնում եմ մարդկանց: Նկարչությունից բացի, Չեխիայում զբաղվել եմ նաև հայագիտությամբ, կազմակերպել տարբեր միջոցառումներ, հանդես եկել Հայոց ցեղասպանության մասին հոդվածներով: Ամեն տարի անպայման գալիս եմ Հայաստան, լինում Արցախում:
«ՀԱՅԱՍՏԱՆՆ ՈՒՆԻ ԱՅՆՊԻՍԻ ԲՆԱԿԱՆ ՀԱՆՔԵՐ, ՈՐ ԿԱՐՈՂ Է ԴՐԱՆՑՈՎ ԱՊԱՀՈՎԵԼ ԻՐ ԲԱՐԵԿԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»
-Հիմա Դուք Հայաստանում եք Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարում: Ա՞յլ են զգացողությունները՝ նախորդ այցելությունների համեմատ:
-Ես կցանկանայի ցեղասպանությունը մեկնաբանել դրսի հայացքով: Թուրք գրող Շաֆաքն ասում է, որ հայերը սիրում են լաց լինել իրենց ցեղասպանության վրա: Չեխ մի հոդվածագիր ասում է, որ հայերն իրենց ոչ խելացի մոտեցմամբ վերջնականապես թաղեցին ցեղասպանության փոխհատուցման հետ կապված բոլոր հույսերը: Մեկ ուրիշ չեխ մտավորական՝ Լուկաշ Լհոտանը, 100-րդ տարելիցի առթիվ գրել է Հայոց ցեղասպանության մասին ընդարձակ աշխատություն՝ համալրված բազմաթիվ լուսանկարներով, փաստաթղթերով: Մի բան, որ հնարավոր չէր անել կոմունիստների ժամանակ: Բայց հիմա, երբ Հայաստանն անկախ երկիր է, երբ մեր ժողովուրդը մղկտում է իր հարյուրամյա ցավից, պետք է պահանջատեր լինել: Հայաստանի կառավարությունը դեռ ոչ մի անգամ պաշտոնապես չի դիմել միջազգային ատյաններին՝ ՄԱԿ-ին, Եվրապառլամենտին, Եվրադատարանին՝ ցեղասպանության հարցով: Կլուծվի՞, թե՞ չի լուծվի հարցը, դրա մասին չենք խոսում: Բայց դիմելը կարևոր է: Երբ այս կամ այն երկիրը ճանաչում է Հայոց ցեղասպանությունը, մեր ժողովուրդն ուրախանում է: Բայց դա մեզ ի՞նչ է տալիս: Եթե մեկի հողամասը հարևանը զավթում է, մյուս հարևանները գալիս-ասում են այդ մեկին, թե գիտեն, որ դա իր հողամասն է, որ հարևանն ապօրինաբար է զավթել, դրանից ի՞նչ է փոխվում: Բայց եթե նրանք զավթողից պահանջեն վերադարձնել հողամասն իր օրինական տիրոջը, չվերադարձնելու դեպքում կիրառեն համապատասխան քայլեր, այդ ժամանակ զավթողը խելքի կգա: Թուրքիայի հետ այս լեզվով է պետք խոսել:
-Հայաստանն այդքան ուժ ունի՞, որ Թուրքիայի հետ վերջնագրերի, պատժամիջոցների լեզվով խոսի:
-Պաղեստինյան մի փոքրիկ ժողովուրդ կռվում է երկու հզորների՝ Իսրայելի և Ամերիկայի դեմ: Չեչենները մեկ միլիոն չկան, կռվում էին մի ամբողջ Ռուսաստանի դեմ: Եթե մենք ընկճվենք, ոչնչի չենք հասնի: Պետք է, իհարկե, հաշվարկել մեր ուժերը և գործել մեր կարողացածի չափով, հույսը չդնել ուրիշների վրա: Իհարկե, լավ-վատ, Ռուսաստանը մեր բարեկամն է: Աշխարհում գրեթե չկան ժողովուրդներ, պետություններ, որ իրար բարեկամ լինեն պատմության ողջ ընթացքում: Գերմանացիք, անգլիացիք, ֆրանսիացիք, իսպանացիք տարբեր ժամանակներում իրար կոտորել են: Բայց այսօր փոխվել են պարագաները, և նրանք բարեկամություն-հարևանություն են անում: ՈՒրեմն մենք ինչո՞ւ մերժենք ռուսների բարեկամությունը: Հին հունական ստրատեգներից մեկն ասել է. «Ավելի լավ է ունենալ մեկ բարեկամ թշնամու թիկունքում, քան տասը յուրային՝ քո»: Մենք այս տեսանկյունից պետք է պահենք մեր բարեկամությունը Ռուսաստանի հետ ու նաև լավ հարաբերություններ ստեղծենք Իրանի հետ: Ես չեմ ասում, թե պետք է միշտ թշնամաբար վերաբերվենք Թուրքիային: Ցեղասպանության հարցում միայն նրանք չեն մեղավոր, նաև մենք ենք մեղավոր: Հովհաննես Թումանյանը Իսահակյանին գրած մի նամակում ասում է, թե ոչ ոք մեզ այնքան չի վնասել, ինչքան ինքներս, թե մեր քաղաքական գործիչները ներսից ու դրսից քանդեցին երկիրը: Վիճակը նույնությամբ շարունակվում է և այսօր: Եթե մեր ժողովուրդը գիտության, արվեստի մեջ հաջողություններ է ունեցել, քաղաքականության, դիպլոմատիայի մեջ միշտ պարտվել է: Ես չեմ ասում, թե Թուրքիայի դեմ պետք է պատերազմ սկսել, կան տարբեր ձևեր, որոնց միջոցով կարելի է մեր հարցը բարձրաձայնել: Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Թուրքիան ստեղծել է հատուկ բաժին, որն զբաղվում է Հայոց ցեղասպանության փաստերը խեղաթյուրելով: Այստեղ՝ Հայաստանում, ինչ ուզում ես ասա, Թուրքիան թքած ունի դրա վրա: Բայց երբ դրսում են այդ հարցի մասին խոսում, դա այլ արձագանք է գտնում: Եվ Թուրքիայի այդ հատուկ բաժինը դրսում հայոց հարցը բարձրաձայնելու դեպքերը կանխելու համար կանգ չի առնում ոչ մի միջոցի առաջ՝ ընդհուպ մինչև ֆիզիկական ոչնչացում: Սա նաև կիրառվում է ղարաբաղյան խնդրի առնչությամբ: Տարբեր ձևերով՝ ամսագրերով, պաստառներով, գովազդում են, այսպես կոչված, հին Թուրքիան, Հայաստանի մասին որևէ խոսք չկա այդ տերիտորիայում: Ես ուրախ կլինեի, որ մենք զգուշանայինք թուրքական ապրանքներից:
-Ես էլ ուրախ կլինեի, բայց թուրքական ապրանքով հեղեղված հայկական շուկայի պայմաններում Դուք դա ինչպե՞ս եք պատկերացնում:
-Առևտուրը՝ առևտուր: Բայց այսօր կան շատ բիոլոգիական միջոցներ, որոնք սննդի կամ հագուստի մեջ տվյալ պահին հայտնաբերել հնարավոր չէ, բայց դրանք ժամանակի ընթացքում հանգեցնում են այնպիսի հետևանքների, որ կանայք դառնում են չբեր, երեխաները՝ հիվանդ: Այսօր ժողովուրդը գնում է այդ թուրքական ապրանքները՝ չմտածելով նման բաների մասին:
-Ներեցեք, ժողովուրդը գնում է այն, ինչ վաճառվում է իր երկրի խանութներում: Դա ժողովրդի՞ լուծելիք խնդիրն է: Ժողովուրդը հաճախ չի էլ իմանում, թե ինչ ապրանք է գնում՝ թուրքակա՞ն, չինակա՞ն, եվրոպակա՞ն, թե՞…
-Այսօրվա Հայաստանը վերածվել է ճորտերի ու ճորտատերերի երկրի: 50-100 հոգի ամեն բան վերցրել են իրենց ձեռքը և անում են՝ ինչ ուզում են: Պետք է լինի պետական հսկողություն: Բայց այստեղ փողով լուծում են բոլոր հարցերը, և ստացվում է, որ մենք մեր տունը մեր ձեռքերով ենք քանդում: Մենք ֆիզիկական ստրկությունից դուրս ենք եկել, ընկել հոգեկան ստրկության մեջ: Անվերջ ասում են, թե Հայաստանը փոքր երկիր է, բնական պաշարներ չունի, նավթ չունի: Սուտ է դա: Հայաստանն ունի այնպիսի բնական հանքեր, որ կարող է դրանցով ապահովել իր բարեկեցությունը: Եթե Քաջարանի մոլիբդենի, պղնձի, ոսկու, ատոմակայանի, կոնյակի բերած շահույթը մտնի պետական բյուջե, մենք մեծ տնտեսական վերելք կունենանք: Եվրոպական երկրներում ստրատեգիական արժեք ներկայացնող օբյեկտների զգալի բաժնեմասերը գտնվում են պետության ձեռքին և վաճառքի ենթակա չեն: Իսկ Հայաստանում ամեն բան մասնավոր անձնաց ձեռքին է: Այդ է պատճառը, որ Հայաստանն այս վիճակում է: Եվրոպայում որևէ պետական առաջնորդ չունի այնպիսի առանձնատուն, որը համեմատելի լինի հայաստանյան ղեկավարների ունեցածների հետ:
-Թերևս նրանք չունեն հայաստանյան ղեկավարների «բարձր» ճաշակը:
-Չեխիայում կա երեք-չորս մեծահարուստ, որոնց կարողությունը կազմում է 4-6 մլն դոլար: Այստեղ այդ գումարով կարող են ղումար խաղալ մեկ ամսում: Այս երևույթը միայն Հայաստանին բնորոշ չէ: Այդպիսի վիճակ է նաև Ղազախստանում, Ադրբեջանում: Թող Անդրանիկի խոսքերը հիշեն այդպես ապրող մարդիկ. գիշերը գլուխը բարձին դնելուց առաջ մի քիչ էլ ազգի մասին մտածեն: Ռամիկ պարոնների մի զանգված կա, որը ժողովրդին արհամարհած ունի: Դրա համար էլ ժողովուրդը կթողնի-կփախչի, հողը կմնա իրենց, իրենք էլ վերջում այդ հողը կվաճառեն և Հավայան կղզիներում վիլլաներ կառնեն:
«ԶԻՆՎՈՐ ԼԻՆԵԼՆ ՈՒՐԻՇ Է, ՍՏՐԱՏԵԳ ԼԻՆԵԼԸ՝ ՈՒՐԻՇ»
-Դուք դրսի մարդ եք: Այս մտքերն արտահայտելուց զատ ինչ-որ գործնական առաջարկ կարո՞ղ եք անել՝ Հայաստանում տիրող վիճակը շտկելու առումով:
-Զինվոր լինելն ուրիշ է, ստրատեգ լինելը՝ ուրիշ: Թող մեր պետական այրերը մտածեն վիճակը շտկելու մասին: Եվ ասեմ, որ հովանավորները ծուլացնում են մեր ղեկավարներին: Այն գումարները, որ իրենք պիտի ստեղծեն, սպասում են, որ գա դրսից, իրենք էլ դնեն սեփական գրպանները:
-Հանդես եք գալիս տարբեր հրապարակումներով՝ «Ղարաբաղի հերոսամարտը», «Հայերի ցեղասպանությունը Թուրքիայում», «Փոքր Ասիայից մինչև Եվրամիություն», «Հայ նկարչությունը սկզբից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը» և այլն: Հայրենիքի ճակատագրի, աշխարհաքաղաքական հարցերի և նկարչության ոլորտի թեմաներն ինչպե՞ս եք համատեղում Ձեր հետաքրքրությունների դաշտում:
-Մինչ Չեխիա տեղափոխվելը ես քիչ էի զբաղվում նկարչությամբ: Տեղափոխվելուց հետո հրավիրվեցի Օլոմոուց քաղաք՝ դասավանդելու ռուս ժողովրդի պատմություն: Բայց քանի որ լեզուն վատ գիտեի, ես Չեխիայում տրվեցի նկարչությանը, դարձա նկարիչ: Կարողացա կարճ ժամանակամիջոցում կայանալ նկարչության մեջ: Հիմա տարվա մեջ մի քանի ցուցահանդես եմ ունենում Չեխիայում, եվրոպական այլ երկրներում: Ես չեմ նկարում գիշերային լույսի տակ: Նկարում եմ արևի լույսի տակ: Իսկ երեկոյան զբաղվում եմ պատմությամբ: Հայրենիքից հեռու եմ, բայց կարդում եմ բոլոր թերթերը, լավ տեղյակ եմ, թե ինչ է կատարվում այստեղ: Իմ հիմնական ուսումնասիրության առարկան է իսլամը Եվրոպայում: Ինձ վտանգելու գնով զբաղվում եմ դրանով: Իսլամը սպառնում է Եվրոպային, և եթե այսպես շարունակվի, մի օր եվրոպական քաղաքակրթությունը ուղղակի չի լինի: Ես դեմ եմ, որ այսօր հայ ժողովուրդը վեճ ունենա հրեաների հետ: Այսօր համաշխարհային կապիտալի 1/4-ը հրեաների ձեռքին է, նրանք են թելադրում իրենց կամքը: Աշխարհում կատարվող բոլոր խժդժությունները հրեաներն են անում: Նրանց համար հայ ժողովուրդը հետաքրքիր չէ: Իսկ մենք մեր ձեռքով Հայոց ցեղասպանության հարցը Թուրքիայից վերցնում գցում ենք հրեաների վրա: Հրեաների հետ պետք չէ հակամարտել, թշնամանալ: Փոքր ժողովուրդը չպետք է անհեռատես լինի: Մենք մեր հույսը առաջին հերթին պետք է մեզ վրա դնենք, նաև ունենանք լավ բարեկամ: Հայաստանն անկախությունը չի կորցրել, ինչպես շատերն ասում են: Փոքր երկիր է, և մյուս բոլոր փոքր երկրների նման պիտի կարողանա ճիշտ կառուցել իր հարաբերությունները ուժեղների հետ: Իսկ ներսում պետք է կարգավորել ժողովրդի վիճակը: Հակառակ դեպքում մենք կկանգնենք Չարենցի խելագարված ամբոխների փաստի առաջ, որովհետև չունենք ընդդիմություն, ընդդիմությանը վերևից կոտրել են: Եթե ոչինչ չփոխվի, բոլորը կթողնեն-կգնան Ամերիկա կամ Եվրոպա: Բայց ես հավատում եմ, որ մեր ժողովրդի համար առջևում կան լուսաբացներ: Իմ լավատեսությունն ինձ չի լքում:
Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ