«Մենք ունենք երկու գործոն, որը համախմբում է մեզ. Հայոց ցեղասպանությունը և Ղարաբաղը»

«Իրատեսը» զրույցի է հրավիրել այս տարի 80-ամյակը բոլորած, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, կինոգետ, պրոֆեսոր, «Մովսես Խորենացի» մեդալակիր, ՀՀ մշակույթի, գիտության և կրթության նախարարությունների ոսկե մեդալակիր ՍՈՒՐԵՆ ՀԱՍՄԻԿՅԱՆԻՆ։ Մեր զրույցը ներառում է նրա ապրած տասնամյակների և մերօրյա իրողությունների անդրադարձերը:

«ՁԵՐ ԹԵՐԹԸ ՈՉ ՄԵԿԻՆ ՉԻ ՍՊԱՍԱՐԿՈՒՄ, ԵԹԵ ԱՆԳԱՄ ՍՊԱՍԱՐԿՈՒՄ Է, ԴԱ ՉԻ ԵՐԵՎՈՒՄ»

-Պարոն Հասմիկյան, ի՞նչ կարծիքի եք արվեստի քաղաքացիական ուղղվածության մասին: Այն այսօր բավարա՞ր բարձրության վրա է մեզանում:
-Նախ առիթն օգտագործեմ՝ ասելու, որ ուրախությամբ համաձայնեցի հարցազրույց տալ Ձեզ, որովհետև մեծ սիրով եմ կարդում ձեր թերթը: Ձեր թերթը ոչ մեկին չի սպասարկում, եթե անգամ սպասարկում է, դա չի երևում: Հրապարակումների բնույթը վերլուծական է՝ և՛ Սերգեյ Շաքարյանի, և՛ Անահիտ Ադամյանի, և՛ Կարմեն Դավթյանի, և՛ Սոկրատ Հովսեփյանի մոտ: Ձեր մասին չասեմ, որովհետև կստացվի, թե Ձեր առաջ գովաբանում եմ Ձեզ: Ձեր հրապարակումներում իսկապես ժուռնալիստիկա կա: Եվ բոլորիդ ոճերը տարբեր են: Ձեր թերթը երևի մեր ժուռնալիստիկայի վերջին հանգրվաններից է: Կարինե՛ ջան, շատ եմ խնդրում, որ մեր զրույցը հրապարակելիս այս հատվածը չկրճատեք:
-Շնորհակալություն եմ հայտնում ողջ խմբագրության և անձամբ իմ անունից:
-Հիմա պատասխանեմ տրված հարցին: Բավական բարդ հարց է: Ժամանակին կային այսպիսի ձևակերպումներ. «Ազատ արվեստ», «Արվեստն արվեստի համար» և այլն: Սրանք սուտ բաներ են: Արվեստն արվեստի համար չէ, մարդու համար է: Ավելին՝ դասախոսությունների ժամանակ ես օգտագործում եմ մեկ ուրիշ մեկնաբանություն. եթե կրոնը մեզ օգնում է հաղթահարելու մահվան վախը, հաշտվելու մահվան հետ, ապա արվեստն ավելի դժվար խնդիր ունի, այն կոչված է հաշտեցնելու մեզ կյանքի հետ: Կյանքում մենք ամեն քայլափոխի հանդիպում ենք բաների, որոնցից մեր սիրտը խառնում է: Ինչպես հաշտվել այս կյանքի հետ: Կենցաղը սարսափելի բան է, մեզ ուտում է: ՈՒրիշ բան է կեցությունը: Կեցության մեջ մտնում է արվեստը, որն օգնում է մեզ ապրելու: Կանտի խոսքն եմ հաճախ հիշում: Նա ասում էր, թե երկու բան կա իր համար անհասանելի՝ աստղային երկինքը վերևում (դա գիտության խնդիրն է) և բարոյական օրենքը մեր ներսում (դա կրոնի խնդիրն է): Բայց մի՞թե մոռացել է արվեստի մասին: Գեղեցիկը աստղային երկնքի և բարոյական օրենքի միացումն է: Բարոյական օրենքը մեզ թույլ է տալիս դառնալ քաղաքացի նաև: Այս տեսանկյունից արվեստը պիտի ազդի մարդու վրա գեղեցիկի միջոցով: Իսկ մեզանում, և ոչ միայն մեզանում, քաղաքացիական ուղղվածության առումով արվեստը բավարար բարձրության վրա չէ, իհարկե: Ամբողջ աշխարհում է ճգնաժամ ապրում արվեստը: Այսօր կորել է կատարսիսը: Ամենուր կա ողբերգություն, բայց չի երևում լուսավորը: Եթե ողբերգության մեջ գտնում ես գեղեցիկը, որը տևում է ընդամենը վայրկյաններ, հաշտվում ես իրականության հետ: Եվ դա օգնում է ապրելուն: Այս բանը պակասում է արվեստում: Ես այն տարիքում եմ, երբ մարդն ակամա իմաստավորում է իր կյանքը, ազատագրվում նեղ կենցաղային երևույթներից: Բայց կան պրագմատիկ հարցեր, որոնց հետ հաշտվելը դժվար է: Տեսնելով այսօրվա մեր բյուրոկրատիան՝ շատ ուրախ եմ, որ մեծ պաշտոն չեմ գրավում: Այս պայմաններում ի՞նչ ազատություն: Ազատությունն այդպես չի լինում: Ամբողջ 20-րդ դարը կառուցվեց «ՈՒժեղը միշտ հաղթում է» թեզի վրա: Մինչև այդ տեսակետը չքանդվի, ոչինչ հնարավոր չի լինի անել:

«ԱՅՍՕՐ ԱՄԵՆ ԲԱՆ ՀԵՆՎՈՒՄ Է ՓՈՂԻ ՎՐԱ»

-Ձեր և Ձեր դստեր՝ Հասմիկ Հասմիկյանի աշխատասիրությամբ լույս ընծայված «Լռության գեղագիտությունը XX դարի դրամատուրգիայում» գրքում, հիշատակելով «Թագավորը խոսեց» ֆիլմը, նկատում եք, թե հեռուստատեսության, առավել ևս՝ համացանցի առկայության պայմաններում Հիտլերն ու Ստալինը չէին կարողանա տիրել աշխարհին: Բայց մենք մեր կողքին ապրող շատ «թագավորներ» ենք տեսնում, որոնք ո՛չ արտաքին հմայք ունեն, ո՛չ ազդեցիկ խոսք, ո՛չ դիվանագիտական կարողություններ, ո՛չ անգամ ինտելեկտ (որոշ դեպքերում): ՈՒրեմն ի՞նչն է ուղղորդում մարդկանց, երբ այդպիսիներին կարգում են «թագավոր» իրենց գլխին:
-Վերջին օրերին բոլոր թերթերը ձեռ են առնում Արա Աբրահամյանին: Հասկանում եմ թերթերի պահվածքը: Ես անձամբ չեմ ճանաչում այդ մարդուն ու չեմ էլ ուզում ճանաչել: Ինձ այլ բան է անհանգստացնում. այսօր ամեն բան հենվում է փողի վրա: Իմ վերջին գրքում, որ ռուսերեն է (Книга без конца), գրել եմ «Антиутопия» բաժինը: Գիրքս գրված է օրագրության սկզբունքով: «Антиутопия»-ն գրքի եզրափակիչ մասն է: Ես քաղաքական գործիչ չեմ և չեմ էլ երազել դառնալ: Բայց ես ունեմ ռազմավարական մտածողություն, ինչ-որ բաներ կանխազգում եմ: Գլոբալիզացիան՝ հիմնված փողի վրա, բերեց այս օրվան: Այսօրվա պատերազմում չգիտես, թե ով է կրակում, ում վրա է կրակում, ով է թշնամիդ: Իսլամական պետությունը համարում են ցանցային հանրապետություն. այն չունի կոնկրետ ղեկավար, չունի սահման: Այսօր ընթանում է երրորդ համաշխարհային պատերազմը, որը նման չէ մեր իմացած պատերազմներին: Ատոմային ռումբը չի պայթում և չի էլ պայթելու, որովհետև ատոմային ռումբ ունեցողները մեկը մյուսի դեմ ունեն հակակշիռներ: Բայց համացանցը պայթեցրեց ամեն ինչ: Ցանցային պատերազմը շատ ավելի սարսափելի է: Դա է տեռորիզմը: Եվ այդ պատերազմը երևի սկսվել է 2001-ի սեպտեմբերի 11-ին: ՈՒ ամեն օր այն տալիս է նոր պտուղներ: Ահա սա է անտիուտոպիան: Իսկ ո՞ւր մնաց ուտոպիան: Երևի զարմանք կպատճառի, երբ ասեմ: Դա այն է, որի մասին ես (պարզվում է՝ ոչ միայն ես) երազում եմ: Երազում եմ լուծված տեսնել սեփականության հարցը, և գուցե այստեղ մեզ օգնի համացանցը: Քանի դեռ այդ հարցը չի լուծվել, մարդիկ գլորվելու են անդունդ:
-Ի՞նչ նկատի ունեք՝ ասելով սեփականության հարց:
-Ի միջի այլոց, սովետը լավ մոտեցում ուներ, որը մենք չհասկացանք, չըմբռնեցինք: Այն ժամանակ կային անձնական և մասնավոր սեփականություն դասակարգումները: Մարքսը խելոք մարդ էր: Նա սխալվեց տակտիկայի հարցերում, բայց տեսության մեջ ճիշտ էր: Նա ասում էր, որ ամենասարսափելի բանը մասնավոր սեփականությունն է: Ես չեմ ասում, թե պետք է մասնավոր սեփականությունը վերացնել: Այն պարզապես պետք է «տեղը գցել»: Հույսս չեմ կորցնում, որ դա կլինի: Սովետը ասում էր, որ այն, ինչ գնել ես քո փողով, քո անձնական սեփականությունն է: Բայց եթե մարդն ունենար ավելին, քան թույլ էին տալիս իր դրամական միջոցները, նրա առջև հարց էր դրվում՝ որտեղի՞ց: Այսօր որևէ մեկին չեն հարցնում. «Դու որտեղի՞ց ունես հանք, ինչո՞ւ է ամբողջ նավթը մեկի ձեռքին, ինչպե՞ս կարող է ամբողջ գործարանը մեկ մարդու պատկանել, ինչո՞վ է մեկ հոգին հարյուր տուն, հարյուր ամառանոց, տասը մեքենա ձեռք բերել, ինչպե՞ս...»: Պարզ չէ՞, որ այդպիսի ունեցվածքի տերը գող է, ավազակ. այսինքն՝ խախտված է բարոյական օրենքը: Որտե՞ղ է այդ լուծումը՝ տակտիկական լուծումը: Օրերս համացանցում Պիկասոյի մի հանճարեղ ցիտատ կարդացի. «Ես ուզում եմ ապրել աղքատ կյանքով, բայց ունենալ շատ փող»: ՈՒնենալ փող, բայց ապրել աղքատ կյանքով արդեն երջանկություն է: Օլիգարխներին ես չեմ նախանձում, նրանք դժբախտ մարդիկ են: Ես ինձ ավելի երջանիկ եմ համարում: Ապրում եմ Պիկասոյի ասածի նման: Ապրում եմ հանգիստ, որովհետև ունեմ այնքան, որ կարող եմ ինձ ապահով զգալ, չմտածել հացի մասին: Պետք է լինի այնպես, որ բոլորը հասնեն սրան: Ամեն ծնված մարդ պետք է ունենա որոշակի գումար, որը հնարավորություն կտա նրան շնչելու, ապահով ապրելու: Յուրաքանչյուր պետություն պիտի հասնի իր նոր ծնված քաղաքացուն այսքանով գոնե ապահովելու մակարդակին: Հետո կսկսի աշխատել այդ մարդը և կավելացնի իր ունեցած գումարները: Նորմալ մարդը չի կարող երջանիկ լինել, երբ կողքի հարևանը սոված է: Տարիքս և ֆիզիկական վիճակս թույլ են տալիս, որ ես քնելուց առաջ մտածեմ աշխարհի մասին, ՈՒկրաինայում զոհվածների, տարբեր տեղերում ընթացող պատերազմների և այլ բաների մասին: ՈՒրիշի՛ մասին: Մարդը պիտի ձգտի մտածել ոչ միայն իր մասին: Այդ դեպքում նա երջանիկ է: Ինչպե՞ս անել, որ օլիգարխը դա հասկանա: Այնպիսի հարկեր պետք է դնել նրա ունեցվածքի վրա, որ նրան պետք չլինեն այդ հարյուր տունը, հարյուր ամառանոցը, տասը մեքենան: Պետություն ես, չէ՞, արա՛ այդ բանը, որ նա հասկանա, որ իրեն երկու տունը, երկու մեքենան, երկու ամառանոցը բավական են: Այսպես կլուծվի հարցը: Երկրի առաջին դեմքից, ղեկավար կուսակցությունից շատ բան է կախված: Նրանք պետք է մաքուր լինեն: Եթե մաքուր չեն, ոչինչ չի ստացվի: Այսօր Ռուսաստանը երդվում է Ստալինի անունով: Ինչո՞ւ: Ոչ թե այն պատճառով, որ Ստալինը լավն էր և հրեշ չէր, ո՛չ: Պարզապես Ստալինը չգիտեր՝ ինչ բան է կոռուպցիան: Կոռուպցիայից ազատ մարդ էր, անկախ էր այդ առումով: Դա նրա առավելությունն էր: Իսկ մեզ մոտ բոլորը կոռումպացված են, անխտիր: Դրա համար էլ ամենուր տիրում է ցինիզմը: Որպեսզի սա կանխվի, սեփականությունը պետք է վերաիմաստավորվի: Աբրամովիչը որտեղի՞ց նավթը ստացավ, Բերեզովսկին որտեղի՞ց միլիոններ դիզեց: Պարզ չէ՞, որ քրտինքով չեն ձեռք բերել, չէին կարող:

«ՓԱՌԱՏՈՆԵՐԸ ՍՏԻՊՈՒՄ ԵՆ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏՆԵՐԻՆ ԻՆՉ-ՈՐ ԲԱՆ ԱՆԵԼ, ԲԱՅՑ, ԴԺԲԱԽՏԱԲԱՐ, ՆԱԵՎ ՄԱՏՆՈՒՄ ԵՆ ՀԱՄԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՃԳՆԱԺԱՄԸ»

-Մեր օրերում արվեստի անբաժանելի տարր են դարձել փառատոները: Ի՞նչ եք ակնկալում անձամբ Դուք դրանցից՝ իբրև տեսաբան:
-Փառատոներն ստիպում են արվեստագետներին ինչ-որ բան անել, բայց դժբախտաբար, նաև մատնում են համընդհանուր ճգնաժամը: Այդպես է և՛ կինոյում, և՛ թատրոնում: Նոր հանճար պիտի գա, որպեսզի վիճակը շտկվի, բայց նոր հանճարն էլ միանգամից, դատարկ տեղում չի ծնվում: «Ոսկե ծիրանը» կեցցե՛: Հարությունը կարողացավ կայացնել այդ փառատոնը: Նա դարձավ գործիչ, և «Ոսկե ծիրանի» շնորհիվ այսօր հաճախ հիշում են Հայաստանի մասին, գալիս այստեղ: Բայց մեծ հաշվով փառատոները ավանտյուրա են: Ամբողջ աշխարհում արվեստի ճգնաժամ է, և ստիպված են դիմելու փառատոների օգնությանը, որպեսզի մարդիկ գոնե գնան մեկ-երկու ժամով շփվեն արվեստի հետ: Առաջ մի քանի փառատոն կար ամբողջ աշխարհում, իսկ հիմա ամեն քաղաք մի քանի փառատոն ունի: Բայց և լինում են դեպքեր, երբ փառատոների շնորհիվ իսկապես ոգևորվելու առիթ ես ունենում: Վերջին «Հայֆեստը», օրինակ, ինձ շատ ոգևորեց՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված ներկայացում-ցուցահանդեսով: Բեմադրել էր Վահան Բադալյանը և ներկայացրեց ՆՓԱԿ-ում: Վահան Բադալյանն ինձ ապացուցեց, որ կարելի է չնկարել, չխաղալ, չբեմադրել որևէ բան, բայց ստեղծել ներկայացում: Ցնցված էի տեսածովս: Ինքդ ես քայլում, անցնում ներկայացման միջով: Բոլոր սենյակներում ինչ-որ բան է կատարվում, և դու այդ ամենի մեջ ես: Դա անկրկնելի էր պարզապես: Միաժամանակ ուզում էիր և՛ լաց լինել, և՛ ուրախանալ: Ես երեք ժամ այդ ամենի մեջ էի, ու ներկայացումը վերջ չուներ: Մտածեցի, որ ՄԱԿ-ին դա՛ պիտի ցույց տան՝ առանց բառերի այդ ներկայացումը: Առանց բառերի, նույնիսկ առանց երաժշտության կարելի է հաղթել: Լռությունը շատ մեծ ուժ ունի: Լռությունը կարող է դառնալ զենք: Ի միջի այլոց ասեմ, որ մենք ունենք երկու գործոն, որը համախմբում է մեզ՝ Հայոց ցեղասպանությունը և Ղարաբաղը: Հայոց ցեղասպանությունը խաղաքարտ է բոլորի ձեռքին, բայց, միևնույն է, դա մեզ համար գործոն է, որի շուրջ մենք միասնական ենք դառնում, և ինչն օգնում է մեզ դիմակայելու: Ղարաբաղը և՛ խաղաքարտ է, և՛ իրականություն: Այս հարցում պետք է շատ զգույշ լինենք, որ չսայթաքենք հանկարծ, ինչպես եղավ Շվեյցարիայում՝ Փերինչեքի դատավարության դեպքում: Ղարաբաղի կորուստը կլինի մեր ամբողջ ազգի կորուստը: Դա մեր միակ հաղթանակն է, որը կորցնելու դեպքում ոչ միայն Ղարաբաղում, այլև Հայաստանում ոչ մի հայ չի մնա: Եվ կստանանք ոմանց երազած «Հայաստանը՝ առանց հայերի» իրավիճակը: Հարցի վերջնական լուծումը ինչքան ուզում է թող երկարի, բայց հանկարծ թույլ չտանք աղետալի սխալ, չզիջենք որևէ բան Ղարաբաղից: Եթե մի փոքր զիջում անենք, դրան հաջորդելու են նորերը, և կործանվելու է ամեն ինչ: Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, զիջում ենք, պիտի իմանանք՝ հանուն ինչի:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ