Ագռա­վա­քար

(Նախորդ մասը)

ՀՀՇ-ն պաշ­տո­նա­պես հայ­տա­րա­րում է հետևյա­լը. «Մեր շար­ժումն ուղղ­ված չէ որևէ ժո­ղովր­դի դեմ: Մեր սկզ­բունքն է՝ խա­ղաղ ու հա­մե­րաշխ ապ­րել հարևան բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հետ: Բայց մենք հա­մոզ­ված ենք, որ խա­ղա­ղու­թյու­նը և հա­մե­րաշ­խու­թյու­նը ա­մուր են լի­նում միայն այն դեպ­քում, երբ հիմն­վում են ար­դա­րու­թյան վրա, երբ չեն ոտ­նա­հար­վում ժո­ղովր­դի ի­րա­վունք­նե­րը: Մեր շարժ­ման ա­ռաջ­նա­հերթ նպա­տա­կը ե­ղել և մնում է Ար­ցա­խի և Հա­յաս­տա­նի վե­րա­միա­վո­րու­մը: Մենք մտա­դիր ենք հաս­նել այն բա­նին, որ Հայ­կա­կան ՍՍՀ և ՍՍՀՄ Գե­րա­գույն սո­վետ­ներն ըն­դու­նեն 1915 թ. հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան փաս­տը և դի­մեն Միա­վոր­ված ազ­գե­րի կազ­մա­կեր­պու­թյա­նը՝ այդ փաս­տը ճա­նա­չե­լու պա­հան­ջով՝ ապ­րի­լի 24-ը Հա­յաս­տա­նում պետք է հայ­տա­րար­վի Մեծ ե­ղեռ­նի զո­հե­րի հի­շա­տա­կի օր»:

1989 թ. նո­յեմ­բե­րի 4-7-ին Երևա­նում տե­ղի ու­նե­ցավ ՀՀՇ հիմ­նա­դիր հա­մա­գու­մա­րը, ո­րի աշ­խա­տանք­նե­րին մաս­նակ­ցեց ա­վե­լի քան հա­զար պատ­վի­րակ Հա­յաս­տա­նից և Ար­ցա­խից, ինչ­պես նաև սփյուռ­քա­հայ տար­բեր հա­մայնք­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ: Հա­մա­գու­մա­րին ներ­կա էին նաև Ս. Գ. Հա­րու­թյու­նյա­նը և Մի­նիս­տր­նե­րի խոր­հր­դի նա­խա­գահ Վլա­դի­միր Սու­րե­նի Մար­գա­րյան­ցը: Հա­մա­գու­մա­րի աշ­խա­տանք­նե­րի ըն­թաց­քում, ինչ­պես նա­խա­գա­հու­թյան ան­դամ­նե­րը, այն­պես էլ դահ­լի­ճում նս­տած պատ­վի­րակ­նե­րը, խայ­տա­ռակ ա­նա­մոթ պա­հե­ցին ի­րենց, ծաղ­րե­լով Վ. Ս. Մար­գա­րյան­ցի չտի­րա­պե­տե­լը հա­յոց լեզ­վին՝ թույլ չտա­լով նրան հաշ­վե­տու լի­նել «ժո­ղովր­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի» առջև կա­տա­րած աշ­խա­տան­քի մա­սին:

Հա­մա­գու­մա­րը հայ­տա­րա­րեց «ազ­գա­յին-լի­բե­րալ» (ըստ էու­թյան՝ ազ­գայ­նա­կան) «հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կազ­մա­կեր­պու­թյան» ստեղծ­ման մա­սին՝ «Ղա­րա­բաղ կո­մի­տեի» ղե­կա­վա­րու­թյամբ, որն ըստ էու­թյան կա­ռա­վար­վում էր «ե­ռա­պե­տու­թյան» կող­մից (Լևոն Տեր-Պետ­րո­սյան, Վազ­գեն Մա­նու­կյան, Բաբ­կեն Ա­րարք­ցյան), ո­րին են­թարկ­վում էր «Կո­մի­տեի» ան­դամ­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը:

Ինք­նըս­տին­քյան հա­մե­մա­տու­թյան եզ­րեր են ա­ռա­ջա­նում ե­րիտ­թուր­քա­կան «Միա­ցում և զար­գա­ցում» («Իթ­թի­հաթ վը թե­րաք­քի») կու­սակ­ցու­թյան հետ, ո­րը նույն­պես ղե­կա­վա­րում էր «Կո­մի­տեն», ո­րը գլ­խա­վո­րում էր «ե­ռա­պե­տու­թյու­նը»՝ Թա­լեաթ փա­շա, Էն­վեր փա­շա և Ջե­մալ փա­շա: Թա­լեա­թի գլ­խա­վո­րած «ե­ռա­պե­տու­թյու­նը» ի­րա­կա­նաց­րեց 1915-1918 թթ. Օս­մա­նյան կայս­րու­թյու­նում հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան կազ­մա­կեր­պու­մը և ի­րա­գոր­ծու­մը: Հա­մե­մա­տու­թյունն ա­ռա­ջա­նում է ոչ պա­տա­հա­կան, քա­նի որ «Կո­մի­տեի» «ե­ռա­պե­տու­թյան» իշ­խա­նու­թյան գա­լով՝ Լևոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի գլ­խա­վո­րու­թյամբ սկս­վեց հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան գոր­ծըն­թաց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում:

Հայտ­նի ճշ­մար­տու­թյուն է. «Ե­թե Աստ­ված ցան­կա­նում է ոչն­չաց­նել մար­դուն, ա­պա նրան զր­կում է բա­նա­կա­նու­թյու­նից»: Այդ ճշ­մար­տու­թյա­նը հետևե­լով, կա­րե­լի է կան­խագ­րել. «Ե­թե որևէ մե­կը (կազ­մա­կեր­պու­թյուն, պե­տու­թյուն, իշ­խա­նու­թյուն) ցան­կա­նում է ազգ ոչն­չաց­նել, նա ա­ռա­ջին հեր­թին ոչն­չաց­նում է այդ ազ­գի ընտ­րա­նին»: Նման ձևով վար­վեց ե­րիտ­թուր­քե­րի «Կո­մի­տեն»: 1915 թվա­կա­նին մորթ­վեց հայ­կա­կան է­լի­տա­յի շուրջ 600 ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, ո­րից հե­տո ե­րիտ­թուր­քերն ան­ցան ցե­ղաս­պա­նու­թյան ան­մի­ջա­կան ի­րա­գործ­մա­նը՝ 1915-1918 թթ. ըն­թաց­քում պլա­նա­վոր­ված ոչն­չաց­նե­լով ա­վե­լի քան մեկ և կես մի­լիոն հա­յե­րի՝ ի­րենց պատ­մա­կան բնօր­րա­նում:

1918-1923 թվա­կան­նե­րին հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը շա­րու­նա­կեց «քե­մա­լա­կան» Թուր­քիան՝ տրոց­կիա-է­սե­ռա­կան Սո­վե­տա­կան Ռու­սաս­տա­նի ան­մի­ջա­կան օգ­նու­թյամբ:
1990 թվա­կա­նի օ­գոս­տո­սի 23-ին Հայ­կա­կան ՍՍՀ Գե­րա­գույն խոր­հուր­դը ըն­դու­նեց պե­տա­կա­նու­թյան վե­րա­կան­գն­ման գոր­ծըն­թա­ցի մեկ­նար­կը նշա­նա­վո­րող «Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թյան հռ­չա­կա­գի­րը»: Պե­տա­կան «ան­կախ» կազ­մա­վո­րու­մը, շա­րու­նա­կե­լով մնալ ՍՍՀՄ կազ­մում, հռ­չակ­վեց որ­պես «Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյուն»: Այս­տեղ պետք է խոս­տո­վա­նել, որ տվյալ «Հռ­չա­կա­գի­րը», ինչ­պես հե­տա­գա­յում պարզ դար­ձավ, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան նոր իշ­խա­նու­թյան ստեղ­ծած միակ ճշ­մա­րիտ և գրա­գետ փաս­տա­թուղթն էր:
1991 թ. մար­տի 17-ին ՀՀՇ-ն խո­չըն­դո­տեց «ՍՍՀՄ-ը պահ­պա­նե­լու մա­սին» հան­րաք­վեի անց­կաց­մա­նը:

Այս­պես կոչ­ված «Ար­տա­կարգ ի­րա­վի­ճա­կի պե­տա­կան կո­մի­տեից» (թԽկճ) հե­տո, ո­րը գո­յատևեց 1991 թ. օ­գոս­տո­սի 19-ից մինչև 22-ը, նույն թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 21-ին անց­կաց­վեց հան­րաք­վե «ՍՍՀՄ կազ­մից դուրս գա­լու և ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյուն հաս­տա­տե­լու մա­սին»: Ընտ­րա­կան ի­րա­վունք ու­նե­ցող քա­ղա­քա­ցի­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը դրա­կան պա­տաս­խա­նեց այդ հար­ցին:

1991 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 23-ին Հա­յաս­տա­նի Գե­րա­գույն խոր­հուր­դը հռ­չա­կեց ան­կա­խու­թյուն, թեև ձևա­կա­նո­րեն Հա­յաս­տա­նը մնաց ՍՍՀՄ կազ­մում մինչև նրա փլու­զու­մը 1991 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի 26-ին: Նույն տա­րում Հա­յաս­տա­նը ան­դա­մագր­վեց ան­կախ պե­տու­թյուն­նե­րի հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյա­նը (ԱՊՀ): 1992 թվա­կա­նին Հա­յաս­տա­նը ըն­դուն­վեց ՄԱԿ:
1991 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 17-ին, ինք­նիշ­խա­նու­թյան և ան­կա­խու­թյան գա­ղա­փար­նե­րի զգաց­մուն­քա­յին ըն­կա­լում­նե­րի հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան ոգևո­րու­թյան ա­լի­քի վրա, Լևոն Հա­կո­բի Տեր-Պետ­րո­սյա­նը, ձայ­նե­րի բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թյամբ, ըն­տր­վեց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Նա­խա­գահ:

Այդ պա­հից սկս­վեց Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քում հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյան ծրագ­րի ի­րա­կա­նաց­ման գոր­ծըն­թա­ցը: (Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նում հա­յե­րի ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը հե­տա­գա­յում շա­րու­նա­կե­ցին երկ­րորդ և եր­րորդ նա­խա­գահ­նե­րը. հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար՝ Ռո­բերտ Սեդ­րա­կի Քո­չա­րյա­նը և Սերժ Ա­զա­տի Սարգ­սյա­նը, ո­րոնք Հա­յաս­տա­նում հայ­տն­վե­ցին Լևոն Տեր- Պետ­րո­սյա­նի խնա­մա­կա­լու­թյամբ, սա­կայն այդ մա­սին՝ ա­վե­լի ուշ):
Տե­ղա­կան բնակ­չու­թյան նկատ­մամբ նման վե­րա­բեր­մունք, ի­հար­կե, գոր­ծադր­վում էր ՍՍՀՄ ամ­բողջ տա­րած­քում, սա­կայն Երևա­նի պա­րա­գա­յում այն ու­ներ հա­տուկ, ոչն­չաց­նող նշա­նա­կու­թյուն, քա­նի որ լայն զանգ­ված­նե­րի վրա ներ­գոր­ծու­թյունն ի­րա­կա­նաց­վում էր հաշ­վի առ­նե­լով հայ ժո­ղովր­դի պատ­մու­թյան հա­մա­ղետ­նե­րը՝ XIX դա­րա­վեր­ջին-XX դա­րաս­կզ­բին ապ­րած սար­սա­փե­լի ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, ինչ­պես ըն­դուն­ված է ա­սել, «հա­մայն քա­ղա­քա­կիրթ մարդ­կու­թյան» աչ­քի ա­ռաջ: Ա­վե­լին, հայ ժո­ղովր­դի ան­ցյա­լի պատ­մա­կան հի­շո­ղու­թյա­նը գու­մար­վե­ցին ցե­ղաս­պա­նու­թյան նոր փաս­տեր «եղ­բայ­րա­կան» Ադր­բե­ջա­նի տա­րած­քում, երբ կո­տո­րե­ցին հա­յե­րին Սում­գա­յի­թում, Կի­րո­վա­բա­դում և Բաք­վում (ՍՍՀՄ իշ­խա­նու­թյուն­ներն այդ­պես էլ ա­նա­չառ գնա­հա­տա­կան չտ­վե­ցին այդ հան­ցա­գոր­ծու­թյուն­նե­րից ոչ մե­կին):

Երևա­նի (երևա­նյան է­լի­տա­յի) ոչն­չաց­ման հա­մար, որ­պես օգ­նող գոր­ծիք, հիմք հան­դի­սա­ցավ Սվետ­լա­նա Վլա­դի­մի­րի Լու­րյեի «Պատ­մա­կան ազ­գա­բա­նու­թյուն» մե­նագ­րու­թյան մեջ մշակ­ված գի­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը, ո­րը հրա­տա­րակ­վեց «Բաց հա­սա­րա­կու­թյան» (Սո­րո­սի հիմ­նադ­րամ) ինս­տի­տու­տի ա­ջակ­ցու­թյամբ:

Սվետ­լա­նա Լու­րյեի մա­սին տե­ղե­կատ­վու­թյու­նից (պահ­պա­նե­լով ուղ­ղագ­րու­թյու­նը և կե­տադ­րու­թյու­նը). «1981-ին ար­դեն դար­ձել է հա­մոզ­ված հա­կա­սո­վե­տա­կան… փոր­ձել է ընդ­հա­տա­կյա տպա­րան հիմ­նել իր ա­մա­ռա­նո­ցում, բայց ո­չինչ չի ստաց­վել… 1984-ին ա­վար­տել է ժուռ­ֆա­կը, դիպ­լո­մը պաշտ­պա­նե­լով ժուռ­նա­լիս­տի­կա­յի պատ­մու­թյու­նից, նվիր­ված Ա­պոլ­լոն Գրի­գորևին… 1987- Լե­նինգ­րա­դում «ոչ ֆոր­մալ շարժ­ման» ան­դամ, մաս­նա­վո­րա­պես «Անգ­լե­տե­րի պաշտ­պա­նու­թյան» Լե­նինգ­րա­դի «Պե­րեստ­րոյ­կա» ա­կում­բի ան­դամ: Ա­կում­բի կազ­մում էին Ա. Չու­բայ­սը, Ա. Իլ­լա­րիո­նո­վը, Բ. Լվի­նը, Մ. Սա­լյեն և լի­բե­րալ տն­տե­սա­կան և ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյան ու­րիշ կո­րի­ֆեյ­ներ: Նույն 1987-ին նա­խա­ձեռ­նում է ա­ռա­ջին գի­տա­կան փոր­ձը՝ մշա­կել բա­րո­յա­գի­տա­կան գի­տակ­ցու­թյան տի­պա­բա­նու­թյու­նը»։ Այ­նու­հետև Ս. Լու­րյեն «…տե­ղա­վոր­վում է Էս­տո­նիա­յի ա­պա­գա պրե­միեր Է. Սաա­վի­սաա­րի հիմ­նած «Մայ­նոր-Նևա» խոր­հր­դատ­վա­կան փոքր ձեռ­նար­կու­թյու­նում, ո­րում, մի­նիստ­րու­թյուն­նե­րից մե­կի պատ­վե­րով, զբաղ­վել է Լե­նինգ­րա­դի մար­զի ՋԷԿ-ի «խնդ­րա­հա­րույց դաշ­տե­րի» պար­զա­բան­մամբ, ա­պա մի­ջէթ­նիկ կոնֆ­լիկտ­նե­րի լուծ­ման մո­դել­նե­րի մշակ­մամբ: Այդ կերպ ձեռք բեր­վե­ցին ի­րա­վի­ճա­կի վեր­լու­ծու­թյան ա­ռա­ջին հմ­տու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք հե­տա­գա­յում վճ­ռո­րոշ դեր ու­նե­ցան հա­յաս­տա­նյան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի վեր­լու­ծու­թյան գոր­ծում»:

III. ԳԻ­ՏԱ­ԿԱՆ ՌԵԼ­ՍԵ­ՐԻ ՎՐԱ
1988 թ. Լու­րյեն «ծա­նո­թա­նում է հայ­կա­կան ոչ ֆոր­մալ­նե­րի հետ» և տե­ղե­կա­նում «Ղա­րա­բա­ղյան հար­ցի և նրա շուրջ ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի» մա­սին, ակ­տիվ շփում­ներ ու­նե­նում հայ «է­մի­սար­նե­րի» հետ, մաս­նակ­ցում հա­յե­րի հան­րա­հա­վաք­նե­րին և ցույ­ցե­րին, բազ­մա­թիվ բա­րե­կամ­ներ ձեռք բե­րում հա­յե­րի շր­ջա­նում, աս­տի­ճա­նա­բար դառ­նում Լե­նինգ­րա­դի հայ հա­մայն­քի ան­դամ՝ հայ ե­րի­տա­սար­դու­թյան «ազ­գա­յին դաս­տիա­րա­կու­թյան» պա­տաս­խա­նա­տու: Այդ հանձ­նա­ռու­թյամբ կազ­մա­կեր­պում է Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյա­նը նվիր­ված դա­սա­խո­սու­թյուն­ներ, փոր­ձում կազ­մա­վո­րել հայ ու­սա­նո­ղա­կան հայ­րե­նակ­ցա­կան միու­թյուն: Ակ­տի­վո­րեն մաս­նակ­ցում է «Ղա­րա­բաղ» կո­մի­տեի ա­ռաջ­նորդ­նե­րի ա­զատ ար­ձակ­ման ար­շա­վին՝ գրում է կո­չեր, հղում բո­ղո­քի նա­մակ­ներ… 1989 թ. մա­յի­սին Սվետ­լա­նան եր­կու ան­գամ այ­ցե­լում է Հա­յաս­տան, այն­տեղ, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, անց­կաց­նում եր­կու­սու­կես ա­միս: Այդ ըն­թաց­քում հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ է հաս­տա­տում ղա­րա­բա­ղյան շարժ­ման ա­ռաջ­նորդ­նե­րի մեծ մա­սի հետ, փոր­ձում է հաս­կա­նալ՝ ի վեր­ջո ի՞նչ է կա­տար­վում Հա­յաս­տա­նում: Այդ ժա­մա­նակ Սվետ­լա­նան, միակ ան­գամն իր կյան­քում, այ­ցե­լում է Ղա­րա­բաղ, տես­նում է ճա­նա­պար­հա­յին ու­ղե­կալ­ներ, ներ­քին զոր­քեր, ո­րոնք փոր­ձում են ոչ այն է կար­գա­վո­րել, ոչ այն է սադ­րել ի­րա­վի­ճա­կը: Այդ ուղևո­րու­թյու­նը շր­ջա­դար­ձա­յին է դառ­նում նրա քա­ղա­քա­կան աշ­խար­հա­յաց­քում. Հա­յաս­տա­նի ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներն, ա­ռա­ջին հեր­թին, ըն­կալ­վում են որ­պես աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան խաղ, որ­տեղ մար­դիկ հազ­վա­դեպ են մինչև վերջ գի­տակ­ցում ի­րենց դե­րա­կա­տա­րու­թյու­նը, երկ­րոր­դը՝ այն­տեղ ապ­րող­նե­րի մեջ ա­ռա­ջա­նում է կայս­րու­թյան փլուզ­ման ա­նի­մաս­տու­թյան և վնա­սա­կա­րու­թյան ըն­կա­լում: «Աղ­ջիկս, իսկ մեզ պե՞տք է այս ա­մե­նը»,- ա­սել է այն ժա­մա­նակ Հա­յաս­տա­նի ա­մե­նաազ­դե­ցիկ ա­ռաջ­նորդ­նե­րից մե­կը: «Մե­կու­կես ժամ տևած հան­դի­պու­մը նրա հետ ինձ վե­րա­ծեց իս­կա­կան իմ­պե­րիա­լիս­տու­հու»:

Հա­յաս­տա­նում անց­կաց­րած ա­միս­նե­րը ամ­բող­ջո­վին ներ­քա­շե­ցին նրան հայ­կա­կան գոր­ծե­րի մեջ, այն­պես որ վե­րա­դառ­նա­լով Պի­տեր, նա շա­րու­նա­կեց շփ­վել գլ­խա­վո­րա­պես հա­յե­րի հետ:
ՍՍՀՄ ԳԱ սո­ցիո­լո­գիա­յի ինս­տի­տու­տի Լե­նինգ­րա­դի նո­րա­բաց մաս­նա­ճյու­ղի տնօ­րեն Բ. Մ. Ֆիր­սո­վի հրա­վե­րով, 1989 թ. Սվետ­լա­նան աշ­խա­տան­քի է անց­նում կրտ­սեր գի­տաշ­խա­տո­ղի պաշ­տո­նում: Մեկ տա­րի անց նա հնա­րա­վո­րու­թյուն է ստա­նում զբաղ­վե­լու իր ա­ռա­ջին մե­նագ­րու­թյան՝ «Ա­վան­դա­կան գի­տակ­ցու­թյան փո­խա­կեր­պու­թյուն­նե­րը» պլա­նա­յին աշ­խա­տան­քով:
Գի­տա­կան աշ­խա­տան­քին զու­գըն­թաց և, փլուզ­վող Միու­թյան մեջ հայ­տն­ված բո­լո­րի նման փոր­ձե­լով ինչ-որ կերպ գո­յատևել, նա շա­րու­նակում է հայ­կա­կան ո­դի­սա­կա­նը: 1990 թ. Սվետ­լա­նան ա­կա­նա­տես է դառ­նում, թե ինչ­պես են ի­րա­կա­նու­թյուն դառ­նում նա­խորդ տար­վա իր բո­լոր քա­ղա­քա­կան կան­խա­տե­սում­նե­րը՝ Բաք­վի ջար­դեր (այդ օ­րե­րը նա գի­շեր-ցե­րեկ անց է կաց­րել փախս­տա­կան­նե­րի ըն­դուն­ման շտա­բում), «հա­յե­րի կող­մից Նա­խիջևա­նը գրա­վե­լու մի­տում, սո­վե­տա­կան զոր­քե­րի կող­մից հա­յե­րի դեմ մղ­վող փաս­տա­ցի պա­տե­րազմ Ղա­րա­բա­ղում»:
(շա­րու­նա­կե­լի)

Ռուսերենից թարգմանեց
Դավիթ Մկր ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ