Ասել,որ ներկա հայ մշակույթը բավարար չափով չի հանրահռչակվում, ճիշտ չի լինի։ Ամենուր, կամ գրեթե ամենուր, ներկայացված են մեր մշակույթի ճանաչված դեմքերը։ Երևան են այցելում հարյուր հազարավոր զբոսաշրջիկներ աշխարհի չորս ծագերից։ Գալիս են նաև հանրապետության բոլոր մարզերից, քաղաքներից և գյուղերից։ Շատերն անգամ առաջին անգամ են լինում մեր մայրաքաղաքում։ Եվ աշխարհի հնագույն քաղաքամայրերից մեկը սրտաբաց բացում է իր դարպասները բոլորի առաջ։

Այս հեքիաթը մերը չեղավ, Այս հեքիաթում մենք տեղ չունենք, Ու պատմողն էլ ղախպա եղավ, Պատմեց, թե ոնց պիտ կոտորվենք:

Կյանքը լիմիտ է. ինչ որ տեսնում ենք, ինչ որ լսում ենք... ինչ վայելում ենք ու տառապում ենք:

1880 թվական։ Ռուսիո գետամերձ անծայրածիր դաշտավայրում այգաբացը երփնագրվում էր ցորյանի բույրով։

Այս խորագրով հանրային հարթակում տարբեր արվեստագետների հորդոր-ուղերձ է հղել հայերենագետ, լեզվաբան Հրաչ Մարտիրոսյանը: Նախքան բուն նյութին անցնելը մատնանշենք, որ Հրաչ Մարտիրոսյանը հայերենագիտության և ընդհանուր լեզվաբանության ոլորտի արդի ակնառու հայ գիտնականներից է, որ կարևոր ներդրում ունի հայոց լեզվի ուսումնասիրության, ստուգաբանության (էտիմոլոգիայի) և պատմական լեզվաբանության մեջ։ «Նիդերլանդական օրագիրը», որ երբեմն անդրադառնում է սփյուռքի հայ անվանի ու ճանաչված մարդկանց, արդեն պատմել է Հրաչ Մարտիրոսյանի մասին: Այժմ նա լեզվագիտական հետազոտական մի նախագծով գտնվում է Գերմանիայի Դաշնային հանրապետության Վյուրցբուրգ քաղաքում ու չնայած դրան հասցնում է հեռակա դասընթացներ վարել: Նրա գիտական աշխատանքները հատկապես վերաբերում են հայերենի ծագմանը, հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի այլ լեզուների հետ կապերին, ինչպես նաև բառերի ստուգաբանությանը։ Մարտիրոսյանը հեղինակել է կարևորագույն աշխատություններ, այդ թվում՝ Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (2010), որը համարվում է հայերենի ստուգաբանության հիմնարար գործերից մեկը։ Այս աշխատությունում նա վերլուծում է հայերեն ժառանգական բառապաշարի արմատները և դրանց կապը հնդեվրոպական նախալեզվի հետ, բառարանը լայնորեն օգտագործվում է հայերենի և հնդեվրոպական լեզուների ուսումնասիրության ոլորտում։

1876 թ. Թիֆլիսում անցկացվեց մարդահամար, ըստ որի քաղաքի 104.024 բնակչից հայեր էին 37․610, ռուսներ՝ 30․823 (այդ թվում՝ զորքը և պաշտոնեությունը), վրացիներ՝ 22․233, թաթարներ՝ 2502, ինչպես նաև 38 ազգերի և ազգությունների ներկայացուցիչներ (Сборник сведений о Кавказе, т. VI, Тифлис, 1880, с. 75):

Երիտթուրքերի ծրագրած հայոց ցեղասպանությունը երբեք նպատակին չէր հասնի, եթե արևմտահայությունը միասնաբար ոտքի կանգներ ու մաքառեր, ինչպես արեց վանեցին, գարահիսարցին, հաճընցին:

Ինձ կողոպտեցին աշնան մի տաք օր ելուզակները՝ ծանոթ ու դրսեկ, նրանց հետ էին եւ ներսում ծլած, կամավորական գողեր ու գյադեք,- քրթմնջում էին, բարբաջում անհերթ դավահունչ տոնով, ժարգոնով տխեղծ, գուժկան դաջվածքներ կային դիմազուրկ նրանց դեմքերին:-

Ո՞վ է տալու պատասխանը այս դատարկվող չգոյության, անտանելի այս դառնության, ուղեղ լլկող խաբեության, կեղեքումի ճիրաններում այս տառապյալ անհուսության․․․

1920 թ. Մարտի 22-26-ն ընկած ժամանակահատվածում սկսվեց Շուշի քաղաքի հայ ազգաբնակչության կոտորած, տեղահանություն, գույքի և անձնական ունեցվածքի ոչնչացում և թալան իրագործված Թուրքիայի Հանրապետության բանակի, նրա կողմից աջակցություն ստացող Արցախում բնակվող թուրքերի (թաթարների) և քրդական առանձին խմբավորումների կողմից։