Եվս մի անմահ լքեց մահկանացուներիս աշխարհը

Իր կեպրավորած հերոսներով աննկատ ու ինքնաբերաբար բոլորիս հարազատացած, մերն ու մեր հոգու աշխարհինը դարձած Սոս Սարգսյանը երկարատև ծանր հիվանդությունից հետո լքեց մահկանացուներիս աշխարհը: Նրա հետ յուրաքանչյուր շփում` անմիջական, բեմական, թե էկրանային, հարստացնում ու թևավորում էր մարդկանց: Վերջին շրջանում մի քանի անգամ հեռակա պայմանավորվածություն էի ձեռք բերել հանդիպելու, հարցազրույց անելու իր հետ, բայց օր օրի վատթարացող առողջական վիճակը խոչընդոտեց: Հիմա քրքրում եմ արխիվս: Գտել եմ 80-ամյակին նվիրված մի երեկոյի ժամանակ արված լուսանկարներ, նախկինում իրեն նվիրված հրապարակումներս, որոնցում այնքա՜ն իմաստնություն կա, այնքա՜ն կենսունակություն: Երբևէ կհնանա՞ն, օրինակ, այս խոսքերը. «Ես էն երջանիկ մարդն եմ, որ ապրել եմ գրքի դարում: Չգիտեմ` հետամնաց մարդ եմ, ինչ եմ, չգիտեմ` հետո ինչ կլինի, կոմպյուտերներն ինչեր կանեն-չեն անի, բայց ես համարում եմ, որ աստվածային գործ է մարդու համար գրքի հետ շփվելը»: Կամ այս մեկը. «Իմ կյանքի այս վերջին տարիներին աշխատում եմ երկու բան չանել` իմ երկրից դուրս չգալ, որովհետև իմ երկրում ապրած ամեն մի օրը Աստծու նվեր է, և շատ շփվել իմ ժողովրդի հետ: Իմ կարոտն իմ երկրից ու իմ ժողովրդից չի հագեցել: Ցավոք, փոքր ժողովուրդ ենք ու, ցավոք, շատ մեծ խնդիրներով: Էսքան զարմանալի բան կլինի՞: Որ կողմը նայում ես՝ չլուծված հարց, չլուծված խնդիր: Մենք պիտի հասկանանք, որ մեզ կուլակաթափ են արել, ինչպես ռուսներն են ասում` «до последней нитки»: Մենք սա չպիտի մոռանանք երբեք, որովհետև մոռանալու բան չէ: Պիտի շատ զգոն լինենք, անզիջում լինենք: Էսպես, թե էնպես, պիտի մեր երկիրը ծաղկեցնենք, ուրիշ ճար չունենք»:

Թերևս, Սոս Սարգսյան երևույթի առավել ամփոփ նկարագիրն իմ ունեցած նյութերի մեջ, այնուամենայնիվ, տալիս է տարիներ առաջ «…Եվ ոչ միայն մշակույթի մասին» խորագրի ներքո «Իրատես de facto» թերթում հրապարակված հարցազրույցը, որն ամբողջությամբ ներկայացնում եմ ստորև:

«ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԿԱՌՈՒՑՎԵԼ ԱՄԵՆԱԹՈՂՈՒԹՅԱՆ ՄԹՆՈԼՈՐՏՈՒՄ»

Իմ հյուրն է ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ, ՀՀ պետական մրցանակների դափնեկիր Սոս Սարգսյանը, ով այս տարի բոլորել է ծննդյան 80-ամյակը: Ակնածանքով և սիրով շնորհավորում ենք Վարպետին` մաղթելով ամենայն լուսավորն ու գեղեցիկը, որ կարող է տրվել մադուն ի վերուստ: Իսկ այն ամենը, ինչ կարող ենք մենք` սովորական մահկանացուներս տալ նրան, թերևս արդեն տվել ենք լիուլի` անսահման սեր, անթաքույց հիացում, որոնք չեն կարող խուսանավել ժամանակի ու տարածության ամենակուլ տիրույթներում: Մեր ընթերցողը հնարավորություն ունի հաղորդակցվելու մի արվեստագետի հետ, ով մասնագիտական բազում պարգևներից զատ արժանացել է նաև համաժողովրդական սիրո բարձրագույն արտահայտությունը կրող տիտղոսների` «Արվեստի երախտավոր», «Թումանյանի հետնորդ»: Այս զրույցը, իհարկե, չի ներառում պարգևների ու տիտղոսների թեման, քանզի այն, ինչպես միշտ «...և ոչ միայն» մշակութային է:

«ՄԵՐ ԿՈՐՑՐԱԾԸ ԶՈՒՏ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԿՅԱՆՔԵՐ ՉԵՆ, ՄԵՆՔ ՄՇԱԿՈՒՅԹ ԵՆՔ ԿՈՐՑՐԵԼ»

-Պարո’ն Սարգսյան, օրեր առաջ ռուսական «Կուլտուրա» հետռուստաալիքով ցուցադրվեց Անջեյ Վայդայի «Կատին» կինոնկարը, որին հաջորդեց ռուս պատմաբանների, հասարակական-քաղաքական գործիչների և արվեստագետների քննարկումը: Ի տարբերություն մյուսների` Նիկիտա Միխալկովն իր խոսքում շեշտադրումներ արեց ֆիլմի ոչ միայն պատմակական, այլև գեղարվեստական որակների վրա` հիշեցնելով, որ գործ ունեն նախ և առաջ մշակութային իրողության հետ: Արվեստագետի համար որքանո՞վ է դյուրին ձերբազատվել պատմական ճշմարտությանը, ազգային ողբերգության թեմային տուրք տալու և դրանք մշակութային չափանիշներին ստորադասելու գայթակղությունից: Մասնավորապես, ինչպե՞ս է դա հաջողվել Ձեզ «Նահապետ», «Ձորի Միրոն» ֆիլմերում: Դուք այդ կերպարները կերտել եք` վերացարկվելո՞վ հայ լինելու հանգամանքից, ապավինելով միայն դերասանական խաղի կանոնների՞ն:
-Ես շատ դժվար կպատասխանեմ այդ հարցին, որովհետև այն մի փոքր անհասկանալի է ինձ համար: Դերը, դերասանի դիրքորոշումը, վերաբերմունքը դերի նկատմամբ, դերի մեկնաբանությունը... Էդ բոլորը ի՞նչ են, չգիտեմ: Զուտ արվեստի՞ն վերաբերող բաներ են, թե՞ նաև` քաղաքական ուղղվածություն ունեն: Իհարկե, ունեն: Իմ բոլոր դերերը` և’ Նահապետը, և’ հատկապես Ձորի Միրոն, ծրագրային ուղղվածություն ունեն: Առհասարակ, ես ծրագրային դերասան եմ, ծրագրային արվեստագետ: Հենց էնպես ոչինչ չեմ արել իմ կյանքում, ինչ-որ մի նպատակ, մի խնդիր, մի ասելիք ունեցել եմ միշտ: Իհարկե, եթե դա արվեստով է արվել իմ կողմից, կեցցե’մ, եթե` ոչ, ուրեմն...
-Ապրիլի 24-ի նախօրեին պարզապես չեմ կարող չհարցնել` անձամբ Ձեզ համար հետաքրքի՞ր է, թե ինչ բառ-եզրույթ կօգտագործի Բարաք Օբաման ապրիլքսանչորսյան իր ուղերձում:
-Այո’, հետաքրքիր է: Շա’տ: Ինչո՞ւ ենք մենք ձգտում, որպեսզի Թուրքիան ընդունի ցեղասպանության փաստը: Որովհետև թուրքերը մնում են թուրքեր, և նրանց առջև դրված խնդիրն այսօր նույնն է, ինչ սրանից հարյուր տարի առաջ: Նրանք երազում են մեծ Թուրանի մասին և ունեն հեռուն գնացող նպատակներ: Եվ եթե աշխարհը մեզ սատար չկանգնի, մեր վիճակը բանավական բարդ կլինի: Թուրքիան հզոր երկիր է դարձել: Նրա դեմ ոչինչ չենք կարող անել: Այն ուժը չունենք, որ նրան դիմագրավենք: Մեզ մնում է ապավինել մեծ տերությունների գոնե մի անգամ արդար, մարդավարի մոտեցմանը: Հուսալ, որ գոնե մի անգամ մեզ չեն խաբի, ինչպես երկու-երեք հարյուր տարի շարունակ: Մեզ խաբել են, մենք էլ հավատացել ենք: Այլևս չպիտի հավատանք ոչ մեկին: Էս է խնդիրը: Իհարկե, անհրաժեշտ է նշանակություն տալ Օբամայի խոսքին: Ամերիկան հզոր պետություն է, և նրա խոսքը շատ կարևոր է թե’ մեզ համար, թե’ թուրքերի: Պետք է հասկանանք, որ մեր կորցրածը զուտ մարդկային կյանքեր չեն: Մենք մշակույթ ենք կորցրել, ինչք ենք կորցրել: Ես կարդում եմ Հակոբ Մձուրի, ով ոչ մի խոսք չի գրում Եղեռնի մասին: Բայց իմ ցավը մեծ է, որովհետև տեսնում եմ, թե ինչ մշակույթ ենք կորցրել, մարդկային ինչ փոխհարաբերություններ, ինչ դրվածքներ, գյուղատնտեսական ինչ բարձր կուլտուրա: Այսինքն` մեր կորուստներն անթիվ-անհամար են: Եվ քանի որ այս մասին խոսեցի, ուզում եմ հայերին զգուշացնել. «Չսխալվեք, չի կարելի հավատալ թուրքերին: Թուրքերը մեզ համար լավ բան անել չեն կարող»: Բացատրեմ` ինչու: Առաջին հերթին այն պատճառով, որ մենք վկան ենք իրենց վայրագությունների, տեսել ենք, գիտենք` ինչի են ընդունակ: Նրանք կատաղում են, որ մենք կանք: Էդ մտքի հետ չեն հաշտվում: Մենք կանք, աշխարհին ասում ենք, թե ովքեր են իրենք:
-Ազգային գրադարանում կազմակերպված Ձեր հոբելյանական ցերեկույթի ժամանակ նույնպես, անդրադառնալով հայ-թուրքական սահմանի բացման խնդրին, բառացիորեն ասացիք. «Թուրքը նույն թուրքն է, հանկարծ չխաբվեք»: Կարծում եք` թուրքը երբևէ կփոխվի, և ավելի բարենպաստ ժամանակնե՞ր կգան սահմանը բացելու համար, թե՞ այն դատապարտված է մշտապես փակ լինելու:
-Ես առանձնապես ոգևորված չեմ էդ սահմանի բացմամբ: Չեմ կարծում, թե մի շոշափելի օգուտ կունենանք դրանից, որովհետև թուրքերն ամեն ինչ կանեն, որ օգուտ չունենանք: Ինձ, գոնե, էդպես է թվում: Բայց էսպես, թե էնպես կողք-կողքի ապրում ենք, ու ինչ-որ կերպ հարաբերությունները պետք է կարգավորենք: Տեսնենք` ինչ կստացվի:
-Ասում են` պատմությունը մարդուն դարձնում է քաղաքացի: Խորհրդային կայսրության մայրամուտին պատմությունը Ձեզ դարձրեց ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր: Փոքր հանրապետությունը ներկայացնող պատգամավորների ձայները, վերջին հաշվով, ինչ-որ բան արժեի՞ն այդ ինստիտուտում, թե դրանք ընդամենը սովետների քարոզած ժողովուրդների եղբայրության և հավասարության բուտաֆորիկ դրսևորումներն էին:
-Ամեն ինչ բուտաֆորիկ էր, անիրական: Ամեն ինչ սուտ էր, կեղծ էր: Որևէ լավ բան չեմ կարող ասել էդ տարիների մասին: Իշխանության գլխին կանգնած էր մի էնպիսի տգետ մարդ, ինչպիսին Գորբաչովն էր:
-Դուք գտնում եք, որ նա խիստ հայատյաց է եղել: Այնինչ ինքը մի հարցազրույցի ժամանակ պատմում էր, թե Ադրբեջանում իրեն մեղադրում էին ընդգծված հայամետ լինելու հարցում:
-Սուտ է ասում: Ինքս եղել եմ այնտեղ ու տեսել, թե ինչպիսի վերաբերմունք ուներ մեր նկատմամբ այդ մարդը: Մենք բոլորս ենք զգացել նրա անբարեհաճ վերաբերմունքը:
-Անկախ Հայաստանի քսանամայա կենսագրության ընթացքում մենք ունեցել ենք երեք նախագահ և նախագահական աթոռին հավակնող բազմաթիվ թեկնածուներ: Նրանցից մեկն էլ եղել եք Դուք` ունենալով Հայաստանի Հանրապետության Ձեր տեսլականը: Այսօրվա Հայաստանը շա՞տ է տարբեր այն Հայաստանից, որը Դուք էիք ցանկանում կառուցել:
-Այո’, տարբեր է:
-Ինչպիսի՞ն պիտի լիներ Ձեր պատկերացրած Հայաստանը:
-Պիտի լիներ ավելի բարոյական` բոլոր առումներով:
-Սիրիա կատարած պաշտոնական այցելության ժամանակ մեր նախագահը հնչեցրեց «հայկական» Նյուրնբերգի հրամայականը: Տեսնո՞ւմ եք նման դատավարության ռեալ հնարավորություն մոտ ապագայում:
-Այո’, տեսնում եմ, եթե իհարկե, մենք համառ լինենք, շարունակենք գնալ էսօրվա բռնած ճանապարհով: Փա’ռք Աստծո, էսօր և’ կառավարությունը շատ ճիշտ դիրքորոշում ունի էդ հարցի նկատմամբ, և’ ամբողջ հայությունը (համենայնդեպս, զգալի մասը): Այո’, պետք է պահանջենք, մինչև վերջ պայքարենք: Այդ դատավարությունը պիտի լինի: Չի կարող չլինել: Դրանով մենք լուծում ենք մեր անվտանգության խնդիրը: Եվ վերջապես, արդարությունը մի օր պիտի գլուխ բարձրացնի, պիտի հաղթանակի:

«ԱՅՍՊԵՍ ԿՈՉՎԱԾ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐ ՏԻՐՈՒՄ Է ՄԵԶԱՆՈՒՄ, ԻՐԱԿԱՆՈՒՄ ՍԱՆՁԱՐՁԱԿՈՒԹՅՈՒՆ Է»

-Օրեր առաջ Համազգային թատրոնում պրեմիերա էր, ներկայացվեց Բրեխտի «Երեք գրոշանոց օպերա» թատերգությունը: Դուք այսօր ո՞ւմ եք համարում թատրոնի անաչառ ու բանիմաց «դատավոր»: Կա՞ այն հանդիսատեսը, որ գոհացնում է Ձեզ` իբրև թատրոնի ղեկավարի:
-Չէ’: Ցավոք սրտի, դահլիճում չեմ զգում այդպիսի հանդիսատեսի ներկայությունը, որովհետև մենք կորցրինք էն, ինչ որ ունեինք: Կորցրինք շատ կիրթ հանդիսատես: Իսկ թատրոնը չի կարող առանց հանդիսատեսի գոյություն ունենալ: Թատրոնը հանդիսատեսի համար է: Հիմա ապրում ենք այնպիսի ժամանակներ, երբ հանդիսատեսը թելադրում է իր ճաշակը: Բայց դա շատ վտանգավոր բան է: Անդրե Մորուան մի այսպիսի արտահայտություն ունի. «Մասսայական կուլտուրան պատնեշ է կուլտուրայի և մասսայի միջև»: Շատ իմաստուն խոսք է: Պատմության ընթացքում արվեստի խնդիրը միշտ եղել է այն, որ ժողովրդին բարձրացնի վեր, ոչ թե ինքն իջնի ժողովրդի աստիճանին: Ժողովուրդն ի՞նչ է. երեխա, որին պետք է դաստիարակես ու պիտի հասկանաս, թե ինչպես ես դաստիարակում, ինչ ես ուզում սովորեցնել նրան: Ես դեմոկրատիա կոչվածը չեմ ընդունում: Ոչ մի կերպ չեմ կարող դեմոկրատ լինել: Եվ օր օրի համոզվում եմ, որ ճիշտ եմ: Այն այսպես կոչված ազատությունը, որ տիրում է մեր դպրոցներում, համալսարաններում, հիմնարկներում, կյանքում, փոխհարաբերություններում իրականում սանձարձակություն է, ուրիշ ոչինչ: Իսկ մարդն էդպես չի կարող ապրել: Հասարակությունը չի կարող կառուցվել ամենաթողության մթնոլորտում: Այսօր ամեն ինչ կարելի է, ամեն ինչ անպատիժ է: Սա ուր է տանելու մարդուն, չգիտեմ: Էն մարդիկ, էն գործերը, էն երևույթները, էն դրվածքը, որոնցից կարելի է ակնածել, չկան: Այսօր ոչ ոք ոչնչից չի ակնածում: Վաղն էլ չեն ակնածի իրենց հորից, կդադարեն հարգել սեփական ծնողներին, և կյանքը կվերջանա: Եթե ընտանիքը քայքայվեց, վե’րջ, պետություն չի կարող լինել: Իսկ թատրոնն էնքան նուրբ երևույթ է, որ կախում ունի այս ամենից: Թատրոնի համար որոշիչ են բազմաթիվ գործոններ` դրամատուրգ, բեմադրիչ, ղեկավար, հանդիսատես: Էնքան շատ են նյուանսները: Շատ դժվար է հիմա նորմալ թատրոն ունենալ, որովհետև մի շարք խնդիրներ պիտի լուծվեն դրա համար: Բայց Համազգային թատրոնն աշխատում է հնարավորինս պահպանել այն ամենը, ինչ ես համարում եմ ճշմարիտ: Մենք ձգտում ենք իմաստ դնել մեր արածի մեջ, ճաշակ, որ ամենագլխավորն է արվեստում: Արվեստն առաջին հերթին ճաշակ է: Անճաշակությունն արդեն գռեհկություն է: Համազգայինը, համենայդեպս, աշխատում է պատրաստել դերասաններ, որոնք ունեն բեմական ձայնի, առոգանության, պլաստիկայի, շարժուձևի հատուկ տվյալներ:

«ՎԱԽ ԵՄ ԱՊՐՈՒՄ, ՈՐ ՄԵՆՔ ԿՈՐՑՆՈՒՄ ԵՆՔ ՄԵՐ ԱԶԳԱՅԻՆԸ»

-Ապրիլի 1-ին նշվեց Խորեն Աբրահամյանի 80-ամյակը` տխուր և ուրախ հիշողություններ արթնացնելով բոլորիս մեջ: Դատարկված չե՞ք զգում Ձեր միկրոաշխարհը նրա (և ոչ միայն նրա) երկրային բացակայությունից հետո:
-Դուք ինքներդ համարյա թե պատասխանեցիք հարցին: Իհարկե, դատարկված եմ զգում: Առանց իմ ընկերների դժվար է շատ: Տարիներ առաջ մեր մեծերի սերնդից բոլորը գնացել էին, և մնացել էր միայն Գուգեն Ջանիբեկյանը: Մի օր ասաց. «Կարծում եք ինձ համար հե՞շտ է մենակ լինել»: Էն ժամանակ ջահել էինք, չհասկացանք: Հիմա հասկանում եմ Ջանիբեկյանի խոսքերը: Իսկապես շատ դժվար է: Ես մի բան չհասկացա` ինչո՞ւ Խորենի 80-ամյակը հատուկ չնշվեց: Գուցե իմ մեղքն է՞լ կա սրանում: Ես մտածում էի, որ անպայման կնշեն: Նա շատ մեծ դերասան էր, և նրա ծննդյան օրը պիտի կառավարական մակարդակով նշվեր: Նրա ստեղծագործությունը դեռ պետք է խորապես ուսումնասիրվի: Նա համաշխարհային մեծության դերասան էր:
-Սովորաբար հարցազրույցի վերջում ես խնդրում եմ պատմել ստեղծագործական ծրագրերի մասին, բայց Ձեր դեպքում այդ ծրագրերը չեն սահմանափակվում նեղ անձնական շրջանակներում, ուստի խնդրում եմ կիսել մեր ընթերցողի հետ Ձեր կանխատեսումները` կապված հայ կինոյի և թատրոնի ապագայի հետ:
-Այն, ինչ տեսնում եմ հիմա, ինձ էնքան էլ մեծ հույս չի ներշնչում: Յուրաքանչյուր ժողովրդի արվեստ հետաքրքիր է նրանով, թե որքանով է այն նման էդ ժողովրդին: Արվեստն ազգային երևույթ է: Այսօրվա եղածին նայելով` վախ եմ ապրում, որ մենք կորցնում ենք մեր ազգայինը: Տա’ Աստված, որ ես սխալվեմ: Աշխարհին մենք և յուրաքանչյուր ժողովուրդ հետաքրքիր ենք նրանով, թե ինչ երգ ենք երգում, ինչ պար ենք պարում, ինչ թատրոն ունենք: Եթե դա նման է ուրիշ ժողովուրդների ունեցածին, արդեն հետաքրքիր չէ: Եթե զբոսաշրջիկները գալիս են մեր երկիր, ուզում են տեսնել մեր ազգային արժեքները, լինել էն տեսարժան վայրերում, որտեղ կա ազգային ինչ-որ կառույց: Հիմա մենք կառուցում ենք Երևանը: Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես ենք կառուցում: Ասում են` ժամանակակից քաղաք ենք կառուցում: Հասկանալի է, որ ժամանակակից է, բայց ազգային ինչ-որ էլեմենտ կա՞ դրանում, թե` չէ: Թամանյանից մի էլեմենտ կա՞, Հռիփսիմեից, Նորավանքից մի էլէմենտ կա՞: Աշխարհը մեզ քիչ թե շատ լուրջ է վերաբերվում (շատ մեծ լրջությամբ չի կարող վերաբերվել, որովհետև փոքր պետություն ենք) միայն մի դեպքում, եթե մեր մեջ ազգային հուներ է տեսնում: Եթե դա չունենանք, աշխարհին հետաքրքիր չենք լինի: Հիմա ինձ թվում է, որ մենք կորցնում ենք էդ ազգայինը, ու դա մեծ ցավ է պատճառում: Հայոց թատրոնն էլ ուներ իր ազգային տեսքը, ու դա չպիտի կորցնեն, պիտի պահպանեն: Մեզ համար դժվար ժամանակներ են: Ոչ միայն լավ հանդիսատես չկա, այլև լավ քննադատ: Շատ քիչ են թատերական քննադատները` մեկ-երկու հոգի: Իսկ սա շատ մեծ բաց է: Էլ չեմ ասում, որ չունենք մեծ, տաղանդավոր թատերագիրներ: Մենք ինչ-որ բան խաղում ենք, քննադատները քննադատում կամ չեն քննադատում: Մի խոսքով` անորոշ ժամանակներ են իմ կարծիքով:

Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ