Հայ եկեղեցու սխրանքը․ վերաիմաստավորելով Ցեղասպանության զոհերի սրբադասումը. Colta

Ապրիլի 23-ին տեղի ունեցավ իրադարձություն, որը մենք բոլորը դեռևս պետք է իմաստավորենք։ Տրվել է նոր քրիստոնեական կյանքի ելակետ, ասեմ ավելին՝ ողջ մարդկության համար նոր կյանքի։ Հայ առաքելական եկեղեցին սրբադասել է 1,.5 մլն մարդու. բոլորին, ովքեր դարձել են 1915 թվականի ցեղասպանության զոհը։
Այդ եզակի փաստը դեռևս չի քննարկվում հրապարակայնորեն ոչ եկեղեցում, ոչ եկեղեցուց դուրս։ Աշխարհիկ մարդիկ քիչ են մտածում, թե ինչ է սրբադասումը։ Հոգևոր մարդիկ այնքան ցնցված են տեղի ունեցածի մասշտաբով, որ պատրաստ չեն այն ամբողջությամբ գնահատել։ Կարծում եմ, սակայն, որ դա իրադարձություն է, որն ունակ է վերացնել եկեղեցու պարսպի երկու կողմերում յուրայինների և օտարների բաժանումը՝ Colta.ru-ն գրի է առել ռուս աստվածաբան Աննա Շմաինա-Վելիկանովայի տեսակետը։
Ի՞նչ է այդ սրբադասումը նշանակում մեզ համար, ինչպե՞ս վերաբերվել վերաիմաստավորմանը։ Սկսենք ամենազարմանալի, ամենացնցող նորույթից։ Քրիստոնեական եկեղեցին պատմության մեջ առաջին անգամ է սուրբ անվանում պետական բռնության բոլոր զոհերին։ Մարդկանց, որոնք չեն զոհվել հավատի համար։ Հայոց ցեղասպանության զոհերը չեն մահացել այնպես, ինչպես քրիստոնյաները առաջին դարերում, ոչ այնպես, ինչպես բոլոր հաջորդող հարյուրամյակների նահատակները։ Նրանք չեն զոհվել կրոնական որևէ համոզմունքի համար։ Նրանք, ովքեր նրանց թալանել են, բռնաբարել, խոշտանգել և սպանել, կրոնական համոզմունքներ նույնպես չեն ունեցել, այնպես որ, ամենից քիչն եմ ցանկանում 1915-ի իրադարձությունները ներկայացնել որպես քրիստոնեության դեմ իսլամի պայքար։
Պատմությունից մենք գիտենք, որ այն իրադարձությունների առաջին օրերին, որոնք այնուհետև պետք է անվանվեին ցեղասպանություն, Օսմանյան կայսրությունում հայերից ոմանց դեռ առաջարկվել էր իսլամի դավանափոխվել։ Սակայն արտաքսման տրամաբանությունը շատ արագ հանգեցրել է նրան, որ ոչ մի երկխոսություն արդեն հնարավոր չի եղել։ Նրանց հավաքում էին, արտաքսում, առանց նավակի գետում բաց թողնում, քշում անապատով առանց ջրի ու սննդի, և նրանք մահացել են։ Ոչ ոք այլևս չէր հետաքրքրվում նրանց հավատքով։ Ավելին՝ Մեծ եղեռնի մասին գլխավոր վկայություններից մեկի՝ «Իսլամը մասնակից չէ նրանց գործերին», արաբ շեյխ Ֆայեզ Ալ-Հուսեյնի գրքում խոսվում է այդ իրադարձության մասին՝ որպես ազգային ողբերգության։ Այլ ականատեսներ, որոնց շնորհիվ մենք գիտենք, թե ինչ է եղել, ասենք՝ գերմանացի միսիոներ, պաստոր Յոհաննես Լեպսիուսը, անմիջապես Մեծ եղեռնի հետքերով գրում են գերմանական ղեկավարության մեղքի մասին, որը քաղաքական խաղեր է սկսել և երիտթուրքերին հրահրել կոտորածի։ Խոսքը մարդկանց մեղքի մասին է, ովքեր դասվում են քրիստոնեական ուղղություններից մեկին։ Իրավամբ, նաև հայ նահատակների սրբադասման հակառակորդներն են բազմիցս նշել, որ երիտթուրքերի կառավարությունը ոչնչացրել է ոչ միայն հայերին, այլև ասորիներին և պոնտացի հույներին։ Սակայն այդ բոլոր ցեղասպանությունների նպատակը ամնեևին չի եղել իսլամի հաղթանակը, այլ թուրք ազգի ամրապնդումը, և դա չեն թաքցրել պանթուրքիզմի գաղափարախոսները։ Մենք գործ ունենք ոչ թե իսլամի, այլ իսլամի դիմակի հետ, որը քողարկում է ձևավորվող նացիզմը։ Ես կիրառում եմ այդ բառը անաքրոնիկ, սակայն միանգամայն գիտակցված։ Իսկ նացիզմը չի հետաքրքրվում որևէ կրոնով։ Ահաբեկչության համար միևնույն է, թե ում կփոշիացնի։ Եթե անենք հաջորդ քայլը, կտեսնենք, որ այդ մարդիկ չեն զոհվել հայ ժողովրդի համար։ Նրանք զոհվել են որպես հայ, այնպես, ինչպես հրեաներն են մահացել ոչ հանուն հրեա ժողովրդի, այլ ուղղակի որպես հրեաներ։ Նույնը կարելի է ասել գնչուների մասին։ Մեր կենսափորձը բավարար է պատկերացնելու համար, որ ամեն րոպե այդ մարդիկ փորձել են անել այն, ինչ հիմա անհրաժեշտ է ահա այս նորածնին կամ հարազատ ծերուկին։ Նրանց համար, այլ ոչ թե հայ ժողովրդի համար են նրանք զոհվել։ Մահացել են ողջ հայ ժողովրդով։ Այդ պատճառով նրանք պարզապես զոհեր են։ Այդ կորուստներից հայ ժողովուրդը դեռևս չի վերականգնվել։ Մահացել են մտավորականությունը, արդյունաբերողները, վարդապետները, հեքիաթասացներն ու երգիչները։ Ոչնչացվել են էլիտար և ժողովրդական ավանդական մշակույթները։ Դա նույնը չէ, ինչ պատերազմում հերոսներ կամ սրբեր կորցնելը, որոնք մկրտել են ժողովրդին, իսկ այնուհետև մահացել տանջարարների ձեռքում։ Հայաստանը գիտի այդ մարդկանց՝ Գրիգոր Լուսավորիչ, Գայանե, Հռիփսիմե, Շուշանիկ։ Հայաստանի քրիստոնեության վաղ պատմությունը ներկայացնում է մեզ նահատակների ու հերոսների զարմանահրաշ պատկերասրահ։ Սակայն 1915 թվականին սրբեր են դարձել ամենևին ոչ նրանք, ովքեր կրկնել են նրանց ուղին։
Յուրաքանչյուրը գիտի իր ծնողներին, պապերին, հարևաններին, այն, ինչ պահպանել է սերունդների հիշողությունը։ Այդ ամենից նկարվում է 1,5 մլն զոհերի պատկեր, այլ ոչ թե 1,5 մլն սխրագործությունների կամ դավաճանությունների։
Եկեղեցական դաստիարակության անկատար, սակայն հզոր գործիքի՝ սրբադասման օգնությամբ մարդկությունն անմեղ զոհերին սուրբ է անվանում։ Հայ առաքելական եկեղեցին մեզ ասում է, որ բոլոր անմեղ զոհերը մահացել են Քրիստոսի համար։ Եվ դա փոխում է ողջ մեր օպտիկան։
Բոլորս հիշում ենք Իոսիֆ Բրոդսկու Նոբելյան ելույթի հայտնի խոսքերը, որ իսկական ողբերգությունում զոհվում է ոչ թե հերոսը, այլ խումբը։ Սովից մահացող հայ երեխան չի կարող դառնալ ողբերգության հերոս։ Ողբերգության հերոսը գործում է, այլ ոչ թե ենթարկվում։ Քրիստոնեական ողբերգության հերոսը իր տառապանքով մաքրում է ուրիշներին։ Իսկ Հայ առաքելական եկեղեցին միանգամայն նոր քայլ է անում և ասում է՝ զոհն իր տառապանքներով մաքրում է ուրիշներին։
XX դարում ստեղծվել են նոր պայմաններ, որոնց չեն համապատասխանում սրբության նախկին չափորոշիչները։ Չեն համապատասխանում նաև բոլոր նախկին բարոյական նորմերը։ Տոտալիտարիզմը ստեղծում է աննախադեպ պայմաններ, որոնց դեպքում զոհ դառնալը ոչինչ չարժե։ Հենց այդպես է պարզաբանվում զոհերի դերը մարդկության պատմության, աշխարհի ստեղծման ու փրկության մեջ։
Մենք բոլորս անվերջ հարց ենք տալիս մեզ՝ ի՞նչ է Աստծո կերպարը մարդու մեջ։ Փիլիսոփա Նիկոլայ Բերդյաևն ասում էր. «Դա ստեղծարարության ու ազատության հնարավորությունն է»։ Դրանք հրաշալի բաներ են, սակայն և մեկը, և մյուսը մահվան ճամբարում կամ անապատով ընթացող հայերի համար եղել են չափազանց սահմանափակ։ Կարելի է մտածել և գտնել, թե ինչով է մարդը նման Աստծուն, և այդ ամենը մարդուց խլել։ Զոհ լինելու հնարավորությունը խլել չի կարելի, և թվում է՝ դա հենց այն է, ինչը մեզ լիովին ընդհանրացնում է Աստծո հետ։ Նրա դրոշը մեզնում է. դա զոհն է։ Այդ իսկ պատճառով նա սուրբ է։
Մի քանի բառ սրբադասման նշանակության մասին։ Շատերը կհիշեն ռուս պատմաբան, փիլիսոփա Գեորգի Ֆեդոտովի խոսքերը, որ սրբադասումը կատարվում է ոչ թե երկնքի, այլ երկրի համար։ Աստված լավ գիտի, թե ով է սուրբ, և ով՝ ոչ։ Նրա համար սուրբ է նա, ում մասին ոչ ոք չի մտածում։ Սրբության մասին Աստծո պատկերացումները չեն համընկնում մարդկանց պատկերացումների հետ։ Սրբադասումը, ոչ ավելի, ոչ պակաս, մշակույթի մաս է։ Յուրաքանչյուր մարդ ինչ-որ կերպ կրում է սրբի պատվին դրված անուն, ոչ այն սրբի, որի մասին ոչ ոք չգիտի, այլ այն սրբի, որն անցել է սրբադասման գործընթացով։
Եթե նայենք 1500 տարվա ընթացքում սրբադասման պատմությանը, կտեսնենք, որ եկեղեցին ինչ-որ խոսք է բերում աշխարհականներին այս կամ այն սրբերի փառաբանմամբ։ Սակայն գոյություն ունեն, ավելի հստակ՝ մինչև վերջերս գոյություն ունեցել են սրբադասման որոշ անքակտելի պայմաններ։ Մարդը պետք է առանձնանար ճշմարիտ հավատով։ Հայ նահատակների դեպքում 1,5 մլն մարդիկ ներկայացնում են մարդկային մեղքերի ու սխրագործությունների մի ողջ գունապնակ, որոնք միայն կարելի է պատկերացնել։ 1,5 մլն մարդկանց շարքում չեն կարող չլինել շնացողներ, գրպանահատ-գողեր և իրական արդարներ։ Ինչպես տեսնում ենք, Հայ առաքելական եկեղեցին նրանց միջև տարբերություններ չի դրել, սրբադասել է բոլորին։ Հայաստանում սրբերը ողջ մարդկանց զիջում են փոքր տարբերությամբ։ Յուրաքանչյուր ընտանիքում կա ոչ թե մեկ, այլ մի քանի սուրբ։
Հայ առաքելական եկեղեցին, որ չի դավաճանում իր ավանդույթներին 1500 տարի և վերջին վերջին 500 տարում ոչ մեկին չի սրբադասել խիստ պահանջների պատճառով, թույլ է տվել իրեն մերժել բոլոր պայմանականությունները։
Եկեղեցին սուրբ է հռչակել նաև կաթոլիկներին, սակայն դա էլ վերջը չէ։ Սրբերի շարքն են դասվել նաև հավատը դավաճանած բողոքական քարոզիչները։
Այդ քայլը նոր եկեղեցական պատմության մեջ անում է ոչ քաղկեդոնական եկեղեցին։ Հենց այդ եկեղեցին առաջին անգամ իր վրա քաջություն էր վերցրել հռչակելու, որ այդ մարդիկ սուրբ են, քանի որ զոհ են։ Նրանք 1,5 մլն են, մենք ոչինչ չենք կարող իմանալ նրանց մասին առավել, քան այն, որ նրանք զոհ են։
Կարծում եմ, որ 1,5 մլն մարդու սրբադասումը, որոնց թվից կարելի է կազմել ոչ թե քաղաք, այլ ժողովուրդ, չի կարող անուշադրության մատնվել ողջ մարդկության համար։ Եվ այն, որ 80 քրիստոնեական եկեղեցիներ ներկա են եղել արարողությանը, ուղարկել իրենց ներկայացուցիչներին, նույնպես վկայում է, որ դա աննախադեպ է։
Դուք առարկում եք, որ դա քաղաքականություն է: Այո, անշուշտ, սակայն քաղաքականությունը՝ քաղաքականություն, բայց այդ ընդհանուր պատարագի բոլոր մասնակիցները դոգմատիկ առումով լուրջ ռիսկի են ենթարկվել։ ՈՒղղափառները կաթոլիկների հետ հաղորդություն չեն անում, ուր մնաց՝ խոսենք քաղկեդոնական և ոչ քաղկեդոնական եկեղեցիների համատեղ աղոթքի մասին։ Եվ դա կոտրում է որոշ պատեր։ Քնկոտ, վախկոտ համաշխարհային եկեղեցական հանրությանն այդ սրբադասումն այնքան է ցնցել, որ արթնացրել է՝ ներկա լինելու ու խիզախելով՝ զորակցելու։
Սրբության մշակութային ներկայությունն ուժեղ փոխում է մարդկության կյանքը։ Մեր կյանքը չի կարող առաջվանը լինել, քանի որ պարզվում է՝ մեր շարքում բազմաթիվ սրբեր կան։ Հավատում եմ, որ նրանք դեպի լավը կփոխեն այդ երկրի կյանքը, հայ ժողովրդի կյանքը, նրանք կօգնեն, նրանք կպաշտպանեն։
Ոչ միայն տեսականորեն մտածվել, այլև արվել է քայլ, որ կարող է դիմակայել XX դարի մղձավանջին։ Պետք է երեխաներ ծնել և սովորեցնել նրանց աղոթել այդ մարդկանց համար։ Մեզ տրվել է աղոթելու, մաքրվելու, նշանակում է՝ ապրելու և ստեղծագործելու հնարավորություն։

Մեկնաբանություններ