«Մտադիր եմ դրամով գնել իմ նախնյաց երկրները՝ Ղարաբաղի աշխարհը Փայտակարանով հանդերձ»

(փաստագրություն՝ ուղեկից զեղումներով)

(սկիզբը` այստեղ)

Ես կարող էի հաստատվել չորս կղզիներից ցանկացածում, բայց ընտրեցի Ճավան ու ոչ թե Բաթավիան, Սուրաբայան կամ մեկ այլ քաղաք, այլ Սմարանգը, որովհետև դա, նախ, նավահանգիստ էր, բեռնափոխադրումների համար հարմար, և, երկրորդ, հոլանդական իշխանությունների աչքից համեմատաբար հեռու էր, ու ոչ եվրոպացի, ոչ չինացի, ոչ արաբ և առհասարակ այլ ազգության որևէ վաճառական ի վիճակի չէր լինի ինձ հետ մրցակցելու:
Ժամանակը ցույց տվեց, որ հաշվարկս ճիշտ էր: Իմ կապիտալով արագորեն և հեշտուհանգիստ վարձակալեցի թեյի, սուրճի, կակաոյի, կաուչուկի, զանազան գաղթաբերքերի ընդարձակ պլանտացիաներ, որոնց արդյունքը հոլանդական առևտրանավերով ուղարկում էի Կալկաթա` անգլիացի գործընկերներիս:
Իմ տարածքներում աշխատում էին հազարավոր տեղացիներ, որոնք, ի տարբերություն անգլիական քաղաքակրթության, դրամական աննորմալ փոխհարաբերություններից փչացած հնդիկների, ապրում էին բնության, իրենց հազարամյա ավանդույթների ու մշակույթի հետ ձեռք ձեռքի: Ես զուտ օտարերկրացի կապիտալիստ չէի, հարգանքով էի վերաբերվում տեղացիներին, մասնակցում էի նրանց ազգային տոնակատարություններին, պլանտացիաներիս կառավարիչներին հանձնարարել էի թանկարժեք նվերներ մատուցել պսակադրությունների և դրամական օժանդակություն ցուցաբերել հուղարկավորությունների ժամանակ, ընդ որում` առանց ցուցամոլության ու տարփողելու: Ես բարերարություն չէի անում, պարզապես համակրանք էի տածում պարզասիրտ, բարեբարք ու քչով բավարարվող տեղացիների հանդեպ:
Սա պատճառ դարձավ, որ հոլանդացիք ծուռ աչքով նայեն ինձ: Մի անգամ Սմարանգի քաղաքագլուխն ասաց (անշուշտ, Բաթավիո իշխանութեանց հորդորով). «Դուք երես եք տալիս ճավացիներին, այսօր Ձեզնից մի բան են ստանում, վաղն ավելին կպահանջեն: Հետո կպահանջեն նաև մեզնից, իսկ դա անթույլատրելի է: Տեղացիները պետք է իրենց տեղը ճանաչեն, իրենց չափն իմանան, նրանց հարկ է վերաբերվել խստորեն ու անզիջում: Մե՛նք ենք կղզիների տերը»: ՈՒզեցի պատասխանել, թե` ձեր տիրապետությունը հավերժ չէ, հողի իսկական տերերը նրանք են, սա նրանց հայրենիքն է, բայց լռեցի: Կարող էի հակադարձել նաև, թե` ի՛մ փողն է, ինչ ուզում, այն էլ անում եմ, բայց ասացի. «Որքան բարի լինեք տեղացիների հանդեպ, այնքան երկար կկառավարեք»: Ժամանակը հակառակն ապացուցեց` հոլանդացիք բացառապես ապավինում էին ուժին, բռնությանը, հալածանքին, և 1820 թ. սկսված պատերազմը դրա վկայությունն էր:
Վերևում գործածեցի «բարերարություն» բառը, բայց և չեմ կարող շրջանցել այդ հոգեշահ գործը: Առերևույթ ես մշտապես հեռու եմ կացել հնդկահայոց ազգային կյանքից, դուք իմ անունը չեք հանդիպի հայոց գրքերում ու թերթերում: Եվ պատճառն այն չէ, որ հնդկահայք նորջուղայեցիներ էին, իսկ ես բարդ հարաբերություններ ունեի ջուղայեցոց հետ: Պատճառն այլ էր: Այո՛, ում շատ է տրված, նրանից շատ է պահանջվում, այո՛, ես հնդկահայոց մեջ ամենահարուստ մարդն էի, բայց կտրականապես դեմ եմ եղել, որ բարերարությունը հրապարակային լինի: Իմ դուռն ու սեղանը միշտ բաց են եղել ազգակիցներիս համար, բոլոր դիմողներին տվել եմ բարձր վարձատրվող աշխատանք ու պաշտոն, օգնել եմ հիմնելու իրենց բիզնեսը, որ կարողանան պահել Ջուղայում թողած ընտանիքները: Եվ ի՞նչ` մեծ մասը ոչ միայն փող չէր ուղարկում տուն, այլև Ջուղա անունը լսելիս երես էր թեքում: Չի եղել մի դեպք, երբ Էջմիածնից, Ջուղայու թեմից կամ Վենետիկի Մխիթարյաններից հանգանակության ժամանած որևէ նվիրակի առատաձեռնորեն չվարձատրեմ, բայց պայմանս մեկն էր` իմ մասին ոչ մի խոսք: Որովհետև ազգային գործերին աջակցելը պարտք է և պիտի արվի լուռ: Աստված լուռ է քեզ հարստություն տվել, և դու Աստծուն ու աղքատ ազգակիցներիդ պիտի վերադարձնես լուռ, անմրմունջ: Ես ջուղայեցոց մասին գրված բոլոր գրքերը կարդացել եմ ու դրանց էջերում տեսել մարդկանց անուններ` սա այսքան տվեց, նա` այնքան, սա այս բանն արեց, նա` այն բանը: Ախր, շատերին անձամբ էի ճանաչում և գիտեի, որ տասնապատիկ ավելին կարող էին անել, հապա սեփական անձը մեծարելու, սեփական անունը գրքում «հավերժացնելու» մոլուցքի իմաստը ո՞րն էր: Երբ եկան, թե` Բաթավիայում եկեղեցի ենք ուզում կառուցել, մասնակցիր հանգանակությանը, հրաժարվեցի: Նախ, հանգանակության կարիք չկար, ես անձամբ կարող էի եկեղեցի կառուցել և ի հիշատակ հորս այն կոչել Սբ. Հովհաննես: Բայց իմաստը ո՞րն էր, քանի՞ մարդ էր եկեղեցի ոտք դնելու: Հայերն իրենց լեզուն կորցնում էին, ապրում այլ կյանքով, այլ բարքերով, եկեղեցին էլ վերածվում էր հավաքատեղիի, ուր հարուստները մեկմեկու ներկա-բացակա էին անում ու հաշվում մեկմեկու գրպանի պարունակությունը: Ես տեսել եմ հնդկահայոց խեղճուկրակ եկեղեցիները, որոնց պահպանումը հարուստները մեկմեկու վրա էին բարդում, տեսել եմ հայոց մամռակալած, խոտածածկ, անտեր գերեզմանները, որոնք մոռացված հուշերի, անէ հիշողության գետնատարած կոթողներ էին: Թե Բաթավիայում եկեղեցի կառուցեի` ինձնից հետո նույն բախտին էր արժանանալու, և նույնիսկ չէին հիշի, թե ով է Հովհաննեսը:
Չէ, ավելի լավ էր փողովս ազգին այլ կերպ հատուցանեի` կատարեի Հովհաննեսի պատգամը:

ՎԱՍՆ ՈՒԽՏԻՍ
Աննպատակ մարդն ո՞ւմ է պետք: Կասեք` բոլոր մարդիկ էլ նպատակներ ունեն` բարվոք ապրել, ընտանիք կազմել, ժառանգ ունենալ, չհիվանդանալ և, ինչու չէ, չմեռնել: Թե Տերը կամենա, բացի վերջինից դուք այդ ամենը կարող եք ունենալ, բայց երջանիկ չեք լինի: Որովհետև բոլորը չեն կարող հարուստ և առողջ լինել, ձեր կողքին կլինեն բազում աղքատ ու հիվանդ մարդիկ, և ձեր երջանկությունը կլինի թվացյալ ու եսական: Իրական երջանկությունն այն է, երբ մարդ ունի կյանքի նպատակ, ուխտ, որն իրականացնելու պարագայում երջանկություն կբերի նաև հիվանդ աղքատին: Ես ունեցա անձնական երջանկություն, բայց հիմա ցավով պիտի արձանագրեմ, որ ուխտս կատարել չհաջողեցի:

Ես Ղարաբաղը չեմ տեսել ու չեմ էլ տեսնի: Բայց դա ինձ խանգարո՞ւմ է, որ այդ հողուջուրը համարեմ հայրենիք ու ողջ կյանքիս ընթացքում ձգտեմ վերադարձնել: Խնդիրը միայն հորս պատգամը չէր, հարստությունից բացի Աստված ինձ տվեց նաև հայրենիքն զգալու կարողություն: Երկար եմ մտածել` ի՞նչ բան է հայրենիքը ու հանգել մեկ պատասխանի` հայրենիքը բացատրություն չունի, դրա կարիքը չունի, դու դա զգում ես սրտումդ, ու սրտիդ հետ է նա բաբախում: Դու գործում ես հանուն նրա, ու երբ հարցնեն` ինչո՞ւ, չես պատասխանի, որովհետև հայրենիք սիրելն էլ մտքի բացատրություն չունի:
Արդեն վեցերորդ տարին է, ինչ Ներսես արքեպիսկոպոսից լուր չունեմ: Բայց պատասխան ստացա օտարներից: Ես Ղարաբաղի մասին ամեն ինչ գիտեմ, կարդացել եմ, մշտապես գաղտնաբար հետևել ծավալվող իրադարձություններին: Խնդրի լրջությունը թելադրում էր հարյուրապատիկ ավելի լուրջ մոտեցում: ՈՒսումնասիրեցի Հովսեփ Էմինի «The Life and Adventures of Joseph Emin an Armenian, written in English by himself», Շահամիր Շահամիրյանի «Որոգայթ փառաց», «Տետրակ որ կոչի յորդորակ» Մովսես Բաղրամյանի «Նոր տետրակ որ կոչի յորդորակ» աշխատությունները: Այդ մարդիկ ի՞նչ էին ուզում` ազատագրված, անկախ, ինքնավար Հայաստան և հանուն իրենց ուխտի պատրաստ էին բանակ կազմավորելու, ռուսների ու վրացիների հետ դաշն կնքելու: Ասե՞մ, որ նրանք իդեալիստներ էին, Հնդկաստանում նստած` Հայաստան էին երազում, բայց, ախր, առանց իդեալիստների ռեալիստներ չեն ծնվում: Ինձ թվաց՝ ռեալիստը ես եմ, պատրաստ էի կյանքիս ընթացքում ժողոված կապիտալը տալու ռուսներին, Ղարաբաղը գնելու, ընտանիքս էլ առնել-տեղափոխվելու այնտեղ: Բայց հիմա ի ցավ սրտի պիտ ինքս ինձ խոստովանեմ, որ ես էլ եմ իդեալիստ, ու այդ մտքից սիրտս մորմոքվում է: Իդեալիստ եմ, որովհետև ռուսը զենքով, արյուն թափելով էր գրավել Այրարատյան նահանգը, Ղարաբաղը, Փայտակարանն ու ՈՒտիքը, իսկ արյան գնով նվաճածը փողով չեն վաճառում:
Իդեալիստ եմ, որովհետև հաշվի չառա մյուս տերությունների շահերը: Ներսես արքը` ոգևորված, նամակս ուղարկել էր Պետերբուրգ, թարգմանել էին ռուսերեն ու զեկուցել ցարին, նա էլ ցանկություն էր հայտնել հետս հանդիպելու: Այդ ամենի մասին իմացա անգլիացիներից ու հոլանդացիներից, որովհետև ռուսները նամակս տպագրել էին գրքում: Անգլիացիք ու հոլանդացիք խիստ բացասական վերաբերմունք դրսևորեցին, ինձ ուղղակի հասկացրին, թե վտանգավոր խաղի մեջ եմ մտել, միջազգային մակարդակի խնդիր եմ ուզում լուծել, իսկ դա ինձ համար աղետալի հետևանքներ կարող էր ունենալ: Ես նրանց ինչպե՞ս հասկացնեի, թե ընդամենը հայրենիքս եմ ուզում վերադարձնել, այն հայրենիքը, որը բացատրության կարիք չունի…
Անգլիացիների ու հոլանդացիների հետ միշտ էլ բարդ հարաբերություններ եմ ունեցել, ստիպված խուսանավել ու հարմարվել: Երբ 1811-ին անգլիացիները մտան Ճավա, ես հարմարվեցի ու նրանց օգնեցի: 1826-ին հոլանդացիները դրա համար, ասես, վրեժ լուծեցին` ափիոնի մենավաճառությունից զրկելով և մեկուկես պարապուրդ տարվա դիմաց ահռելի հարկ պահանջելով, խախտելով բոլոր պայմանավորվածությունները: Դրան էլ դիմացա, բացի այդ հոլանդացիներին շատ էի պետք: Երբ 1820-ին սկսվեց պատերազմը, օգնեցի հոլանդացիներին. դա անչափ ծանր բան էր ինձ համար, պատկերացրի, որ ղարաբաղցիներն են օտար նվաճողների դեմ ապստամբել… Ի՜նչ արած, ստիպված էի հարմարվել: Բայց այդ ամենից դաս քաղեցի` երբ զորեղ տերությունները կռվում են, տուժում են փոքր ածուները: Ես փոքր ածվի ներկայացուցիչ էի, հայ, որն առասպելական հարստությամբ հանդերձ չկարողացավ ուխտը կատարել:
(Սիրտս կտոր-կտոր է լինում):
Ես ամբողջ կյանքում սթափ ու ճշգրիտ հաշվարկներ եմ կատարել: Հիմա` օրերիս մայրամուտին, կրկին հաշվարկ կանեմ: Բարի, ես իդեալիստ եմ, բայց հավատում եմ` կգա մի ժամանակ, երբ իմ հետնորդ ռեալիստները զենքը ձեռքին կվերանվաճեն Ղարաբաղը, և Ամիր պապիս հիշատակը կվառեն: Գուցե և` իմը: Գիտեմ, հեշտ չի լինի, զոհեր կլինեն, բայց զոհաբերությունն անխուսափելի անհրաժեշտություն է հանուն այն բանի, ինչը կոչվում է հայրենիք և ինչը բացատրության կարիք չունի:

(շարունակելի)

Խաչատուր ԴԱԴԱՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Թեպետ համոզված եմ, այդ թուրքը հայոց այբուբենը չգիտի, բայց սա հայերեն գիտցողների համար է
• Գաբրիել Սունդուկյանի զայրույթը
• Աներևակայելի կանայք
• Հայկական նավերը Կասպից ծովում
• Նիկոլ. բայց ոչ Սա, մեկ ուրիշը․․․ (հոկտեմբերի 5-ին ընդառաջ)
• Այսօր նրա ծննդյան օրն է՝ 150-ամյակը, և ես կատարեցի ուխտս (2019 թ. սեպտեմբերի 26-ին գրած հուշերից)
• Բարերարյալը՝ Արմենակ Մուրադյան (հատված ինքնակենսագրությունից)
• Բարերարյալը՝ Տիգրան Նալբանդյան
• Արմեաշկա (Յ․ Տէր-Գրիգորեանի՝ Վանօյի, հուշերից)
• Թիֆլիսի կուսանաց անապատը
• Երախտիք
• «Զի ուր գանձն ձեր է, անդ եւ սիրտք ձեր եղիցին»
• «Նա չէր մոռանում մեր ազգային հիմնարկները»
• «Հայ վաճառականնե՛ր, ձեր փառքի տունը, ուր անմահ կը մնաք, ձեր տառապեալ հայրենիքն է»
• «Նավթարքան» և Անմահը
• Երեք Ալեքսանդր. Խաչատուր Դադայան
• Ռուսաց Պյոտր I ցարը և հայ վաճառական Պետրոս Ապրոն
• «Հացի արքան»՝ ռուսների Մանթաշյանցը
• «Քո քսակը ազգի շտեմարանն է»
• Պատվո Լեգեոնի շքանշանը և հայերը

Մեկնաբանություններ