Մասիսները

Այդին
ՄՈՐԻԿՅԱՆ

(սկիզբը` այստեղ)

Արղնիի մութեսարիֆի պաշտոնում էլ՝ կենդանի մնացած հայ անչափահաս պատանիներին ու մանուկներին. «Դիարբեքիր պետք է ուղարկվեն» ասելով, հանձնել է Տիգրանակերտի արյունռուշտ վալի դոկտոր Ռեշիդի վայրագություններին: Արղնիից հետո… նշանակվել է ՈՒրֆայի անկախ մութեսարիֆ և երկրի տարբեր կողմերից հասած 15-20000 հայ տարագրյալների դեմ կատարել է ողբերգական արարքներ: Այստեղ ևս պաշտոնի բարձրացում ստանալով՝ շարունակել է ոճրագործների հետ գործակցելը, ինչը, փաստորեն, կատարելապես հաստատված է:
Նուսրեթ բեյը հայտնել է, թե «հրաման էր ստացվել, որ որևէ հայ կենդանի չպետք է մնար, այլապես սպառնում էր մահապատիժ»:
Բաբերդի կառավարչատան գանձապահ Հովակիմ էֆենդու ընտանիքը մահմեդականություն էր ընդունել և զերծ մնացել տարագրությունից: Նուսրեթը, նրանց տուն գնալով, պահանջել էր, որ աղջիկները իրեն հանձնվեն, և սպառնացել, որ մերժման դեպքում ընտանիքը տարագրվելու է: Նկատի ունենալով, որ տարագրության ժամանակ, համաձայն հասած լուրերի, պետք է ենթարկվեն տարագրյալներին բաժին հասած գազանություններին՝ ջարդվեն ու բնաջնջվեն, կինը, դուստրերը և քույրերը թույն են խմում և մեռնում, իսկ Հովակիմ էֆենդին ու որդին կախվում են:
Նուսրեթը Արղնիում բռնաբարել է դեռահաս Նոյեմին ու նրա քրոջը՝ Ֆիլոմենին:
«Նուսրեթի հետ Նեջատի էֆենդին ևս, Բաբերդի հայերին տարագրելու նպատակով, նրանց սպանել է և ունեցվածքը կողոպտել»:
Նրանք երկուսն էլ մահապատժի դատապարտվեցին:

Դատավորի մուրճի հարված

Ջեմալ Ազմի բեյը, ինչպես նաև «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության Տրապիզոնի պատասխանատու քարտուղար Նայիլ բեյը սերտորեն համագործակցել են ստացված գաղտնի հրամանները իրականացնելու գործում… (ինչը) նրանց համարձակություն է տվել անհրաժեշտ միջոցները ձեռնարկել՝ հայերին կոտորելու և բնաջնջելու:
Մի շարք հանցագործ, անառակ անձանցից և նույն մակարդակի մի քանի ժանդարմներից նրանց կազմած հրոսակախմբերը իբրև թե ուղեկցելու էին տեղահանության ենթարկված և պաշտպանության միջոցներից զուրկ հայերի քարավանները, քաղաքից հեռացնելուց հետո ամայի վայրերում տղամարդկանց առանձնացրել են կանանցից, և վերոհիշյալ հանցագործներից կազմված չեթեների հրոսակախմբերը հարձակվելով կողոպտել են նրանց իրերը, այնուհետև աներևակայելի դաժանությամբ սպանել և բնաջնջել բոլորին: Իսկ խեղճ կանանց մի վայր տանելով՝ հափշտակել են նրանց զարդեղենն ու շորերը և բռնաբարել են: Այնուհետև՝ ամիսներով ճանապարհներին դեգերելուց հետո, շատերը մահացել են՝ բոլորովին հյուծված տառապալի ուղևորությունից, սովից, ծարավից: Իսկ (ողջ) մնացածներին Էրզիջանի ճանապարհով ուղարկել են հեռավոր վայրեր: Տրապիզոնում մնացած կանանց ու երեխաների մի մասին պաշտպանելու պատրվակով տեղավորել են հիվանդանոցներում և դերվիշների տներում: Այնուհետև ծովային ճանապարհներով այլևայլ վայրեր տեղափոխելու նպատակով խմբերով նստեցրել են նավերը և ծովի խորքերը տանելով… գցել են ջուրը և բոլորին խեղդամահ արել: Այս դատավարության վերջին նիստում պարզվեց, որ մենք բոլորս համոզված ենք, որ կողոպուտն ու կոտորածը մտահղացվել են ոչ թե Տրապիզոնում, այլ նրա սահմաններից դուրս, այն էլ՝ կանոնավոր և խիստ կազմակերպված: (Լուսաբանող կադրեր):
Դատապարտվում է մահվան:

Դատավորի մուրճի հարված

«Իթթիհադ վե թերաքը» կուսակցության ընդհանուր կենտրոնի անդամներից՝ դոկտոր Բեհաէդդին Շաքիր բեյը՝ որպես «Թաշքիլաթը մահսուսե»-ի նախագահ, Կ. Պոլսից Տրապիզոն, Էրզրում և շրջաններ է գնացել, բանակում եղած ոճրագործների խմբերն ազատ է արձակել, նաև այլ չարագործ անձանցից կազմակերպել է չեթեական խմբեր, դրանց գլուխն անցած, հայերի բռնագաղթի ժամանակ հանկարծակի հարձակվելով սպանություններ և խուզարկություններ է գործել տվել զանազան վայրերում… Խաբեության կամ տգիտության հետևանքով նրանց միացել են ևս մի շարք այլ անձինք ու պաշտոնատարներ: Երբեմն բանավոր, երբեմն էլ գրավոր ծածկագիր հեռագրերով գաղտնի հրահանգներ են պատրաստել և ուղարկել, որոնք իրականություն են դարձրել այս արարքները: Նրանք «Թեշքիլաթը մահսուսեի» անդամների միջոցով բնաջնջել և սպանել են հայերին:
Հիշյալ Բեհաէդդին Շաքիր բեյը Խարբերդում «Իթթիհադ վե թերաքը» կուսակցության պատասխանատու քարտուղար, փախստական ռեսնեցի Նուսրեթ բեյին ծածկագիր հեռագիր է ուղարկել, որի թվականն է 21-ը ապրիլի 1915, և որում բառացիորեն ասված է. «Այդտեղից տարագրված հայերի հաշիվը մաքրվելու է: Դրանց սպանելու և բնաջնջելու հետևանքների մասին տեղյակ պահեք: Թե՞ լոկ քաղաքից դուրս են հանվում և ուղարկվում»։
Վերոհիշյալ եղանակով ուղարկված ծածկագիր-հեռագրից բացի, «Իթթիհադ վե թերաքը» կուսակցության ընդհանուր կենտրոնի անդամների վերաբերյալ գտնված թղթածրարի մեջ վավերագրերի շարքում կա նաև հետևյալը. «Մարդիկ սպանող մսագործներ հավաքողը և ղեկավարը եղել է Բեհաէդդին Շաքիրը»:
Բեհաէդդին Շաքիրը Էրզրումից Անթալիայի կառավարիչ Սապար Սամի բեյին ծածկագրել է. «Էրզրումում, Վանում, Բիթլիսում, Դիարբեքիրում, Սվազում, Տրապիզոնում և շրջաններում նույնիսկ մեկ հայ չթողնելու պայմանով՝ Մոսուլ և Զոր են ուղարկվում: Դուք Անթալիայում այդ ուղղությամբ ի՞նչ եք անում»:
Վերոհիշյալ ոճրագործներից Բեհաէդդին Շաքիր բեյի արարքները քրեական օրենսգրքի 181 հոդվածին են համապատասխանում: Համապատասխան 181 հոդվածի՝ մահվան է դատապարտվում:

Դատավորի մուրճի հարված
Դիարբեքիրի բռնագաղթված հայերի թիվը 120000-ի հասնելը, որը նշված է ներքին գործերի նախարարությանը 1915 թ. սեպտեմբերի 15-ին վալի Ռեշիդի ուղարկած ծածկագիր հեռագրում, բավարար է նկատելու, թե այդ գործն ինչ ծավալ ու ահավորություն ունի:
(շարունակելի)

Մեկնաբանություններ